به گزارش پایگاه خبری دفتر تبلیغات اسلامی (
تبلیغ نیوز )، توانایی دروغ‌گویی، استعدادی همگانی است که در عین منع آن در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف، پدیده‌ای شایع است. بی‌تردید، جامعه‌ای عاری از فریب و دروغ، آرمان مشترک همۀ انسان‌های فرهیخته و جوامع شرافتمند است، اما تقریباً هیچ جامعه‌ای را نمی‌توان یافت که دروغ در آن نمودی نداشته باشد؛ دروغ در روابط خانوادگی، روابط دوستانه، در بازار، در سیاست، در جنگ، در تجارت و در هر بافتی که نوعی رابطۀ اجتماعی موجود باشد، وجود دارد. پژوهشکده اخلاق و معنویت برای رفع این نقیصه دو پروژه مأخذشناسی را در دستور کار خود قرار داد. از یک‌سو پژوهشی تحت عنوان «صداقت و فریب؛ مأخذشناسی اخلاقی- فلسفی» را آغاز کرد و از سوی دیگر پژوهش حاضر با عنوان «صداقت و فریب؛ مأخذشناسی تربیتی-روان‌شناختی» را در دستور کار خود قرار داد. گفت‌وگوی ذیل با نویسنده این اثر، دکتر حجت‌الله آزاد دربارۀ این اثر پژوهشی است.
*لطفاً در ابتدا دربارۀ اهمیت راست‌گویی و پرهیز از دروغ صحبت بفرمایید؟
بی‌تردید، جامعه‌ای عاری از دروغ، آرمان مشترک همۀ انسان‌های والا و جوامع شرافتمند است. با این حال شاید نتوان جامعه‌ای را یافت که در عین مذمت فریب و دروغ با این پدیده غیراخلاقی مواجه نباشد. نگاهی اجمالی به اخباری که از گوشه و کنار جهان می‌شنویم، متأسفانه از گسترش این پدیده حکایت دارد. در واقع می‌توان گفت که دروغ‌گویی، استعدادی همگانی است که در عین منع آن در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف، پدیده‌ای بسیار شایع است و تقریباً هیچ بافتی را نمی‌توان یافت که دروغ در آن بروز و نمودی نداشته باشد؛ دروغ معمولاً در روابط خانوادگی، روابط دوستانه، بازار، سیاست، جنگ، تجارت و در هر بافتی که نوعی رابطه اجتماعی موجود باشد، وجود دارد.
*به نظر حضرت‌عالی چرا پرداختن به این موضوع مهم است؟
*** بررسی علل و بسترهای شکل‌گیری پدیده دروغ و فریب، هم بر بینش ما نسبت به چرایی فراوانی این پدیده- به رغم منع آن- خواهد افزود و هم در مقابله با این پدیده تأثیرگذار است. علل دروغ‌گویی را می‌توان از منظرهای مختلفی بررسی کرد؛ منظرهای سیاسی، اجتماعی و روان‌شناختی از جمله منظرهای مهمی هستند که می‌توان علل دروغ‌گویی را از این دیدگاه‌ها مورد بررسی قرار داد.
*آیا پیشینۀ تحقیقات در این زمینه کفایت پرداختن به این موضوع را نمی‌کند؟
*** نگاهی اجمالی به مطالعات انجام‌گرفته، حاکی از تلاش‌های گسترده با رویکردهای مختلف دینی، فلسفی و معرفت‌شناختی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی دربارۀ ابعاد مفهومی و علل شکل‌گیری این پدیده و راه‌های برون‌رفت از آن است.
ولی متأسفانه در قیاس با مطالعات شکل‌گرفته در برخی کشورهای دیگر، از جمله کشورهای غربی در خصوص مواجهه با پدیدۀ دروغ و فریب- که خود حاکی از شیوع این پدیده در آن جوامع و البته تلاش‌های علمی و نیز عملی برای مواجهه با آن است- در فضای علمی داخلی، تلاش‌های قابل‌توجهی صورت نگرفته است. تا جایی که بنده فحص کرده‌ام، در زبان فارسی تاکنون هیچ مأخذشناسی‌ای دربارۀ دروغ صورت نگرفته و این اولین تلاش متواضعانه برای شناسایی و معرفی منابع شکل‌گرفته در حوزۀ دروغ و به صورت خاص، منابعی است که دربارۀ بسترها و عوامل روان‌شناختی دروغ‌گویی منتشر شده است.
*چه راهکارهای عملی برای مقابله با این پدیده پیشنهاد می‌کنید؟
*** مقابله با این پدیده و گام نهادن در مسیر راستی‌گستری نیازمند مراحلی است: در مرحلۀ نخست، شناخت منابع نگاشته‌شده در این زمینه و انجام مطالعات جدیدتر بر پایه مطالعات پیشین لازم و ضروری است و در مرحلۀ بعد، باید به شناسایی عوامل مختلفی پرداخت که می‌تواند در جامعۀ کنونی ایران، به دروغ‌گویی دامن بزند. مرحله سوم نیز شناسایی راه‌کارها برای فاصله‌گرفتن از فرهنگ ناراستی و کاربست نتایج مطالعات شکل‌گرفته در سازمان‌ها و مراکز در قالب آموزش‌های مختلف به جامعۀ هدف است. از جمله خدمات پژوهشی که مرحلۀ نخست، یعنی شناسایی منابع و مطالعات انجام‌شده را رقم می‌زند، مأخذشناسی است. هرچه این مأخذشناسی مبسوط‌تر ارائه شود، به محققان در شناسایی ابعاد این موضوع کمک بیشتری خواهد کرد. شناسایی منابع و مآخذی که در حوزه‌های فوق به نحوی علل و بسترهای شکل‌گیری پدیده دروغ را بررسی کرده‌اند، گامی مهم جهت آشنایی افراد علاقه‌مند به تحقیق در این حوزه است و زمینه را برای آشنایی بیشتر با مطالعات و تحقیقات انجام‌شده در این حوزه و انجام کارهای جدیدتر و در نتیجه آشنایی بهتر با عوامل و بسترهای این پدیده و مواجهه صحیح با آن فراهم می‌کند.
*این اثر پژوهشی به دنبال چیست؟
*** این پژوهش تلاشی برای شناسایی منابع و مآخذی است که به دو زبان فارسی و انگلیسی در حوزه «علل روان‌شناختی فریب و دروغ و راه‌های مقابله با آن و ایجاد صداقت» نگاشته شده و منابع در دو بخش تفصیلی و اجمالی معرفی شده‌اند. هم‌چنین برای شناسایی منابعی که به علل روان‌شناختی این پدیده پرداخته‌اند. این پدیده به گونه‌ای است که فقط در یک حوزه از مطالعات روان‌شناختی نمی‌گنجد. بنابراین از منظرهای مختلف مطالعات روان‌شناختی قابل بررسی است؛ روان‌شناسی شخصیت، روان‌شناسی بالینی، روان‌شناسی اجتماعی، روان‌شناسی رشد، روان‌شناسی انگیزش و نیز روان‌کاوی (که می‌توان آن را ذیل روان‌شناسی شخصیت جای داد)، حوزه‌های مطالعاتی هستند که این پدیده را می‌توان در آن‌ها جست‌وجو کرد.
*شما در مسیر تحقق این اثر علمی، چه مسیری را پیموده‌اید؟
*** روال کار در این پژوهش این گونه است که مقالات و کتاب‌های نوشته‌شده در این حوزه مطالعه و بخشی از مهم‌ترین آن‌ها به صورت تفصیلی گزارش و بقیه به صورت اجمالی معرفی شده‌اند. بر این اساس، این مأخذشناسی در دو بخش مأخذشناسی تفصیلی و مأخذشناسی اجمالی ترتیب یافته است. در بخش تفصیل، کتاب‌ها و مقالاتی که از اهمیت بیشتری برخوردار بوده‌اند به صورتی تفصیلی معرفی شده‌اند و در بخش اجمالی، معرفی کوتاه‌تری از منابع آمده است. در معرفی منابع به شکل تفصیلی و اجمالی، ملاک اهمیت را قوت علمی و نیز اقبال جامعۀ علمی و مخاطبان به این آثار در نظر گرفته‌ام. منابعی که استاندارهای لازم پژوهشی را رعایت کرده و تحلیل و بررسی دقیق‌تری را انجام داده‌اند و علاوه بر آن، با اقبال جامعۀ علمی و مخاطبان همراه بوده‌اند، در مأخذشناسی تفصیلی و منابعی که این ملاک‌ها را نداشتند، یا در عین قوت علمی صرفاً بخش بسیار اندکی از یک منبع را شکل داده‌اند در مأخذشناسی اجمالی معرفی شده‌اند.
*حجم این اثر چه مقدار و زمان انتشار آن چه موقع است؟
*** این کتاب حدود ۳۰۰ صفحه و در مرحلۀ صفحه‌آرایی است و امیدواریم انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با همت و تلاش خود تا پایان آذرماه ۱۴۰۳ منتشر کرده و در دسترس علاقه‌مندان قرار دهد.