پيشينه
با ظهور انقلاب اسلامي، پژوهش هاي ديني كشور وارد مرحله جديدي از رشد و شكوفايي شد. در سال 1358 به فرمان امام خميني(ره) نهادي فرهنگي و تبليغي در درون حوزه علميه شكل گرفت كه در سال هاي بعد به نام «دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم» خوانده شد. اين دفتر كه وظيفه اصلي آن پر كردن خلاهاي فرهنگي و تامين نيازهاي ديني برآمده از تاسيس نظام جمهوري اسلامي بود، در كنار فعاليت هاي گوناگون خود، عرصه هاي آموزشي و پژوهشي را نيز به مجموعه فعاليت هاي خود افزود و به تدريج در زمينه هاي گوناگون علمي و تخصصي به تشكيل واحدها و گروه هاي مطالعاتي و تحقيقاتي اقدام كرد .
آن چه در سير پويايي و شكوفايي فعاليت هاي پژوهشي دفتر قابل تامل و ذكر است، شكل گيري فعاليت هاي پژوهشي، متناسب با شرايط ويژه و در پاسخ به نيازهاي اجتماعي هر دوره از انقلاب است؛ در سال 1362 ضرورت بازگشت به منابع اصيل و گران سنگ اسلامي و بازشناسي و بازسازي فرهنگ ديني متناسب با شرايط و نيازمندي هاي زمان، سبب شد تا نخستين مركز پژوهشي دفتر با عنوان «مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي» شكل گيرد. اين مركز در روند تكاملي خود توانست با ايجاد چهار پژوهشكده (پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامي، پژوهشكده فقه و حقوق، پژوهشكده علوم و انديشه سياسي و پژوهشكده تاريخ و سيره اهل بيت(عليهم السلام)) و سه واحد پژوهشي (واحد احياء آثار اسلامي، واحد اصطلاح نامه و واحد پاسخ به سئوالات ديني) فعاليت هاي گسترده اي را در دستور كار خود قرار دهد.
خلاء تحقيقات علمي در عرصه قرآن و معارف قرآني، دفتر تبليغات اسلامي را بر آن داشت كه مركز مستقلي را بدين منظور پايه ريزي نمايد. اين مركز با جذب فضلاي قرآن پژوه و انجام پروژه هاي بزرگ و متعدد، هم اكنون بزرگ ترين مركز قرآن پژوهي كشور به شمار مي آيد. «مركز فرهنگ و معارف قرآن» به تدريج از سه گروه پژوهشي در عرصه تفسير، دايرة المعارف و پژوهش هاي نوآمد قرآني برخوردار گرديد.
دفتر تبليغات اسلامي در خراسان نيز فعاليت هاي متنوع پژوهشي را از سال 1368 آغاز كرد و با استفاده از ظرفيت حوزه علميه خراسان و دانشگاه هاي استان، گروه هاي علمي متعددي را راه اندازي نمود و با بهره گيري از محققان فاضل و پرمايه، موفق به اجراي ده ها طرح تحقيقاتي گرديد. در سال هاي اخير در دفتر اصفهان نيز برنامه هاي پژوهشي آغاز شده است. از سوي ديگر، ضرورت انجام مطالعات علمي در موضوع مهدويت به تاسيس اولين مؤسسه حوزوي در اين عرصه به نام «مؤسسه فرهنگي انتظار نور» انجاميد. اين مؤسسه كه از سال 1377 آغاز به كار كرد، تاثيربه سزايي را در گسترش مطالعات مهدوي(عج) درحوزه علميه قم داشته است.
در سال 1380 همزمان با برنامه ريزي جامع دفتر تبليغات اسلامي و تدوين بيانيه ماموريت آن، معاونت پژوهشي نيز به بازنگري و اصلاح ساختار، اهداف و خط مشي هاي خود پرداخت و سرانجام، چشم انداز و سياست هاي كلان پژوهشي و هم چنين اهداف و برنامه هاي پژوهشكده ها و گروه هاي پژوهشي خود را تنظيم و تدوين كرد. در ساختار جديد دفتر مقرر گرديد كه كليه مراكز پژوهشي در قالب يك پژوهشگاه جامع سازمان دهي شوند.
پس از چندين سال پي گيري، سرانجام با تصويب چهار پژوهشكده در شوراي عالي گسترش وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، مجوز قطعي «پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي» گرفته شد. هم اينك پي گيري اخذ مجوز رسمي براي «مركز فرهنگ و معارف قرآن» و «پژوهشكده علوم اجتماعي و اقتصادي» در دست اقدام است.
هم چنين تبديل «مؤسسه فرهنگي انتظار نور» به پژوهشكده وتأسيس «پژوهشكده اخلاق و روان شناسي» كه هم اكنون تنها يك گروه آن راه اندازي شده است دردستور كارمي باشد.
به اين ترتيب، ميراث علمي ارزش مندي كه در طول دو دهه تلاش پژوهشي دفتر به تدريج فراهم گشته است، هم اينك به صورت يك سازمان علمي و پژوهشي يك پارچه و فراگير در قالب بزرگ ترين پژوهشگاه مطالعات اسلامي كشور در خدمت اهداف مقدس حوزه علميه و نظام اسلامي سامان دهي گرديده است.