آسيبشناسي اخلاق اجتماعي
فكر مي كنيد اگر واژه تنبلي اجتماعي را در موتور جستجوي گوگل جستجو كنيد اولين يافته هاي شما چه خواهد بود؟
باكمال تعجب بااين خبر مواجه خواهيد شد كه:
«بر اساس آمارهاي مجله جهاني ارزيابي رفتار بين المللي، ايرانيان در تنبلي اجتماعي بعد از اعراب و آفريقاييان جايگاه سوم را در جهان به خود اختصاص داده اند»مشاور كميسيون اجتماعي مجلس شوراي اسلامي پس از بيان اين خبر در ادامه ميافزايد : در نمونه گيري از ميان سه هزار و 328 نفر از جوانان مشخص شد كه 45 درصد آنها دچار تنبلي فردي بودند.
اين در حالي است كه نگاهي به آموزه هاي ديني نشان از آن دارد كه از جمله هشدارهايي كه در فرهنگ و ادبيات ديني بسيار به چشم مي خورد و مسلمانان نسبت به آن برحذر داشته شدهاند، موضوع تنبلي،تن پروري،بي حوصلگي و كوتاهي در كار است واژه هايي مانند "كسل"، "ضجر" و "تواني" يعني تنبلي و بي حوصلگي و سستي در بردارنده اين صفت نا پسند و مورد نكوهش مي باشند.از امام باقر(ع) نقل شده است كه فرمود:«از تنبلي و بي حوصلگي بپرهيز، زيرا كه اين دو كليد هر بدي مي باشند و كسي كه تنبل باشد حقي را نگذارد و كسي كه بي حوصله باشد بر حق شكيبايي نورزد.»[1].
در روايت ديگر امام صادق (ع)فرمود:«از تنبلي و بي حوصلگي بپرهيز، زيرا كه اين دو خصلت تو را از بهره دنيا و آخرت باز مي دارند.»
اما به راستي چرا ايرانيان گرفتار تنبلي اجتماعي هستند؟اساساً تنبلي اجتماعي چيست؟
ما معمولاً با دو جور تنبلي مواجهيم: تنبلي فردي و تنبلي جمعي.
تنبلي فردي خودش مي تواند دو منشأ داشته باشد:
الف) گاهي تنبلي فرديجنبه مرضي دارد و در قالب يك عادت ناپسند جلوه ميكند.در اين موارد غالباً شخص از يك بيماري رواني مانند افسردگي يا ديگر ناپايداريهاي رواني و هيجاني رنج ميبرد و برهمين اساس انگيزش رفتاري و عملي او با آسيب جدي مواجه مي شود. اين تنبليها نيازمند درمان جدي است.
ب) اما گاهي شخص در سلامت كامل رواني است اما درعين حال تنبل است. تنبل است به اين معنا كه باز در انجام كارهايش تعلل مي كند و آنها را در سر موعد مقرر و از پيش برنامه ريزي شده اش انجام نمي دهد. در اين موارد تنبلي ناشي از يك ترجيح رفتاري است.بر اساس نظريه انتخاب عقلاني[2] انسانها، انتخابگراني عقلاني و سودجو هستند ؛در اين مواردفرد ميان دو انتخاب مخير مي شود، يكي لذت آني و ديگري نفعي آتي كه براي كسب آن نفع، بايد از اين لذت آني گذشت. در اينجا شخص تنبل در واقع لذت آني را بر نفع آينده ترجيح ميدهد. خود اين ترجيح مي تواند دلايل گوناگوني داشته باشد از جمله اين كه شخص نظام ارزشياش به گونهاي ساخته شده كه اصلا جز به لذت نقدنميانديشد. به نظر ميرسد بسياري از تنبليها ريشه در همين گونه دارند.
اما گاهي تنبلي در شكل اجتماعي اش مد نظر است به اين معنا كه يك جامعه به عنوان يك هويت يكپارچه در رسيدن به اهداف برنامه ريزي شدهاش دچار سستي و تعلل ميشود. خود اين موارد ميتواند دو ريشه داشته باشد:
الف) گاه تنبلي اجتماعي محصول تنبلي آحاد جامعه و برآيند تنبلي آنها است. طبيعي است جامعه متشكل از آدمهاي تنبل جامعهاي تنبل خواهد بود. يعني وقتي بسياري از افراد يك جامعه لذت طلب هستند، در سطح جامعه نيز اين فرايند مشاهده مي شود. اين نوع از تنبلي، پيامدهاي متعدد دارد.
ج) اما بعد ديگر تنبلي اجتماعي حالتي است كه ريشه اش ضعف روابط سيستماتيك نهادهاي اجتماعي است. در اين نوع از تنبلي كار يك نهاد اجتماعي و سيستم اجتماعي بر اساس ناهماهنگي باعث ايجاد ركود در سيستم ديگر خواهد شد. در اين موارد افراد جامعه تنبلي نكرده اند اما برآيند اجتماعي فعاليت آحاد نوعي ركود يا تنبلي خواهد بود. يعني افراد سطح فردي رفتاري نسبتا مطلوب دارند، اما اين رفتار در سطح جمعي به نتيجه مطلوب منتج نمي شود. دليل آنهم ناهماهنگي در سطح نهادهاي اجتماعي است. نمونههاي از اين دست در جامعه خود فراوان داريم.
[1]مجلسي، بحارالانوار، ج78ص175
[2]نظريه انتخاب عقلاني مدعي است مردم به رفتارهايي تمايل دارند كه نفع آنها در آنها بيشتر تأمين ميشود. بر اساس ا ين نطر نفع عمومي جامعه نيز از راه دنبال كردن نفع فردي بهتر به دست ميآيد.