امام سجاد(ع) و تربيت فرزند(2)
على همتبنارى
ائمه طاهرين در تربيت فرزندانشان شيوههاى مختلفى به كار مىبردند و در هر موقعيتى از شيوهاى مناسب بهره مىجستند. از سيره و سخنان امام ساجدين على بنالحسين(ع) چنان برمىآيد كه آن حضرت از سه شيوه «تربيت الگويى»، «تربيت عملى» و «تربيت موعظهاى» بيشتر بهره مىبردند.
الف) تربيتبه شيوه الگويى
تربيتبه شيوه الگويى عبارت است از ارائه الگوهاى مطمئن و شايسته براى اينكه فرزندان، رفتار و اخلاق آنها را سرمشق خويش قرار داده، در مسير تكامل و رشد بهتر، گام بردارند. بىترديد والدين، بويژه پدر، خود اولين الگوى فرزندانشان هستند و فرزندان رفتار و زندگى آنان را سرمشق خويش قرار مىدهند. واقعيت اين است كه والدين در امر تربيت چند دستهاند; برخى به كلى از وادى تربيت دورند و فقط در پى تامين منافع حال و آينده خويشند. برخى به وادى تربيت قدم نهادهاند، اما راه و رسم تربيت را نمىدانند، گروهى به وادى تربيت قدم نهادهاند و راه و رسم تربيت را نيز تا حدودى مىدانند ولى بىآنكه خود تربيتشده باشند، در پى آنند كه فرزندانشان تربيتشوند. اندك والدينى هم هستند كه ضمن فرا گرفتن راه و رسم زندگى، هم خود تربيتشدهاند و هم به تربيت فرزندانشان اقدام مىكنند. در اين بحث، روى سخن ما با دسته سوم است كه تربيت ناشده، در پى تربيت ديگرانند. بايد از سر سوز و با تمام وجود گفت كه زهى خيال باطل! چقدر اشتباه است كه والدينى خود طعم شيرين عبادت را نچشيده، راز ارتباط با خالق را نيافته باشند و از فرزندانشان انتظار اين امور را داشته باشند. آنان كه عمر را به بطالت و جوانى را به رذالت و سرمايههاى مادى و معنوى را به خسارت در راه غير خدا دادهاند، چگونه انتظار تربيت فرزندانى نيك نام و صالح دارند؟
ذات نايافته از هستى بخش كى تواند كه شود هستىبخش
امام سجاد(ع)، بر اساس تربيتبه روش الگويى، خود نمونهاى كامل براى فرزندان بود و با رفتار و اعمال شايسته خويش فرزندان را به طور غير مستقيم و باء;ء زبان عمل تربيت مىكرد. آن بزرگوار، بيش از آنكه با سخن و گفتار به تربيت فرزندان اقدام كند، با عمل آنان را به فضيلت و پاكى دعوت مىكرد. جالب آن است كه آن امام همام، كه به حق زينت عابدان و سرور ساجدان شهرت يافته است، در مواعظ و وصاياى متعددش كمتر فرزندان را به عبادت و سجده سفارش مىكرد و گويا عمل پيوسته و دلنشين آن حضرت فرزندان را از هر سخن و موعظهاى در اين باره بىنياز مىساخت. نمونههايى از اعمال و رفتار حضرت، كه راهنماى تربيتى فرزندانش بود، چنين است:
1 - صاحب «كشفالغمة» مىنويسد: آن حضرت دوست نداشت كسى در طهارت يارىاش كند. خودش براى وضو آب فراهم مىكرد و شبها قبل از خوابيدن آب را آماده مىساخت، در نيمه شب بيدار مىشد، ابتدا مسواك مىزد و بعد وضو مىگرفت و نماز مىخواند. نمازهاى مستحبى كه در روز از او فوت مىشد، شب قضا مىكرد و مىفرمود: فرزندانم، اين نمازها بر شما واجب نيست; ولى دوست دارم هر كدام از شما كه نفسش را بر كار خيرى عادت داد، بر آن مداومت ورزد. (1)
2 - سعيد بنكلثوم مىگويد: من نزد جعفر بنمحمد(ع) بودم كه از اميرالمؤمنين على بنابى طالب ياد كرده، او را به آنچه سزاوار بود ستايش كرد و فرمود: ... هيچ يك از فرزندانش در لباس و فقه از على بنحسين به او شبيهتر نيست.
فرزندش ابوجعفر بر او وارد شد. او به قدرى عبادت كرده بود كه كسى قادر بر آن نبود. ابوجعفر مىگويد: او را مشاهده كردم در حالى كه رنگش در اثر بيدارى زرد شده و چشمهايش در اثر گريه زياد، بسيار گرم شده بود. پيشانىاش بالا آمده و پرهاى بينىاش در اثر سجده گسسته شده بود. و ساقها و قدمهايش به سبب ايستادن در حال نماز ورم كرده بود. وقتى او را در اين حال ديدم، نتوانستم گريه خود را كنترل كنم و برايش گريستم. او در حال تفكر بود. اندكى پس از ورودم، متوجه من شد و فرمود: فرزندم، بعضى از صحيفههايى را كه در آن عبادت على(ع) ثبتشده، به من بده.
آنها را به او دادم. مقدار كمى از آنها را قرائت كرد. سپس با اندوه آنها را رها كرد و فرمود: چه كسى بر عبادت على بنابى طالب قادر خواهد بود. (2)
3 - جابر جعفى از امام باقر(ع) چنين نقل كرد: پدرم على بنحسين(ع) نعمتى از پروردگار را ياد نمىكرد، مگر آنكه سجده مىكرد; آيهاى از آيات سجده را تلاوت نمىكرد، مگر آنكه سجده مىكرد، خداوند هيچ بلاى ترسناك و كيد دشمنى را از او دفع نمىكرد، مگر اينكه سجده مىكرد; از هيچ نماز واجبى فارغ نمىشد، مگر آنكه سجده مىكرد; هيچ اصلاح و آشتى بين دو نفر ايجاد نمىكرد، مگر آنكه به خاطر موفقيت در آن سجده مىكرد; اثر سجده در تمام مواضع سجود او نمايان بود و بدين علت او را «سجاد» ناميدهاند. (3)
4 - امام باقر(ع) فرمود: على بنحسين(ع) شبها كيسه نان را بر دوشش مىگذاشت و [به مستمندان] صدقه مىداد.
5 - آن حضرت همچنين فرمود: پدرم على بنالحسين(ع) اموالش را دو بار [بين مستمندان] تقسيم كرد. (5)
ب) تربيتشيوه عملى
امام چهارم(ع) با واگذارى مسؤوليتبه فرزندان، شركت دادن آنها در فعاليتهاى پسنديده و بردن آنها به مجالس و مكانهاى مناسب به طور عملى به تربيت آنان مىپرداخت و بر كار آنان نظارت مىكرد. در اينجا به جلوههايى از اين شيوه اشاره مىكنيم:
1- آموزش احترام به بزرگترها
ابنزبير محمد بنمسلم مكى مىگويد: «ما نزد جابر بنعبدالله بوديم كه على بنحسين(ع) در حالى كه فرزند خردسالش محمد(ع) همراهش بود، نزد جابر آمد. على بنحسين به فرزندش فرمود: «قبل راس عمك» صورت عمويت [جابر] را ببوس.
محمد بنعلى(ع) نزد جابر آمد و صورت او را بوسيد. جابر كه نابينا بود، پرسيد: او كيست؟
على بنحسين(ع) فرمود: پسرم محمد است.
جابر محمد را در آغوش گرفت و گفت اى محمد، رسول خدا(ص) تو را سلام مىرساند.
به او گفتند: اى جابر، چگونه رسول خدا(ص) سلام مىرساند؟!!
گفت: من نزد رسول خدا(ص) بودم و حسين(ع) در آغوشش بود و با او بازى مىكرد. به من فرمود: اى جابر، براى فرزندم حسين(ع) فرزندى خواهد بود كه او را على مىنامند، وقتى روز قيامتبرپا شد منادى ندا مىدهد كه سرور عابدان برخيزد; و على بنحسين(ع) برمىخيزد. براى على فرزندى خواهد بود كه نامش محمد است; اى جابر، هر گاه او را ملاقات كردى، سلام مرا به او برسان ... ». (6)
2 - همراهى در محكمه قضاوت
ابوبصير نقل كرده است: «ابوجعفر(ع) به من فرمود: زنى از خوارج - كه گمان مىكنم فرمود از بنىحنيفه است - نزد پدرم بود. يكى از دوستان پدرم به او گفت: اى پسر رسول خدا(ص)، نزد تو زنى است كه از جدت [على(ع)] برائت مىجويد.
پدرم او را طلاق داد. او ادعاى مهر كرد [ظاهرا حضرت قبلا مهرش را پرداخته بود] و نزد حاكم مدينه از پدرم شكايت كرد. حاكم مدينه به پدرم گفت: اى على [بنحسين]، يا سوگند ياد كن و يا مهرش را بده.
پدرم به من [كه همراه او در محكمه بودم] فرمود: فرزندم، چهار صد دينار به او بده. گفتم: اى پدر، فدايت گردم; مگر حق با تو نيست؟
فرمود: آرى فرزندم; ولى خداوند را جليلتر از آن مىدانم كه به او سوگند ياد كنم.» (7)
3- كلاس درس عذرخواهى
ابوبصير از امام باقر(ع) نقل كرده است كه فرمود: «پدرم غلامش را به دنبال كارى فرستاد; ولى او در انجام كار كوتاهى كرد. پدرم وى را تنبيه كرد. غلام ناراحتشد و گلايه كرد. پدرم به خاطر اين كار ناراحتشد و گريست. آنگاه فرمود: فرزندم، نزد قبر رسول خدا(ص) برو و دو ركعت نماز بخوان و بگو «اللهم اغفر لعلى بنالحسين»; خدايا در قيامت على بنحسين را ببخش. سپس به غلام فرمود: تو در راه خدا آزاد هستى ...» (8) [ذكر اين نكته ضرورى است كه طلب استغفار منافات با مقام عصمتحضرت ندارد زيرا حضرت گناهى مرتكب نشد تا نياز به استغفار داشته باشد، لكن مقام والاى آن حضرت ايشان را بر آن داشت كه براى همين اندازه عمل غير گناه نيز استغفار كند.]
4 - همراهى در حمام
گاهى اوقات حضرت فرزند خود را به حمام مىبرد و اين عمل [در صورت كودك بودن فرزند] علاوه بر آنكه نشاندهنده توجه حضرت به مسايل خانواده و كمك به همسر در امور خانواده است، يك رفتار تربيتى است; زيرا عملا به فرزند خود اهميتبهداشت و آداب حمام رفتن را مىآموخت. حنان بنسدير از پدرش چنين نقل كرد: «من همراه پدرم و جد و عمويم به حمامى در مدينه رفتيم. در حمام شخصى ما را به رعايتستر و پوشش تذكر داد. او با جدم صحبت كرد و به او گفت: چرا خضاب نمىكنى ... .
بعد از حمام كردن، در باره وى پرسيدم و دريافتم كه او على بنحسين است كه با فرزندش محمد حمام آمده است. «فاذا هو على بنالحسين و معه ابنه محمد بنعلى صلوات الله عليهم» (9)
نمونههايى كه ذكر شد، نشان مىدهد كه حضرت با همراه بردن فرزند خود به مجالس و مكانهاى مختلف، واگذارى مسؤوليتبه وى و شركت دادن او در فعاليتهاى سياسى به تربيت عملى او اقدام مىكرد و اين شيوه در تربيتبس مفيد و مؤثر است; زيرا بسيارى از نقاط ضعف و قوت اخلاقى و غير اخلاقى فرزندان و نيز استعدادها و توانمنديهاى آنان در ميدان عمل آشكار مىشود. چه بسا فرزندان استعدادها و نقاط قوت ناشناخته داشته باشند و يا از عيوب و ضعفهاى پنهان رنجببرند; شركت دادن فرزندان در فعاليتهاى مناسب و نظارت درستبر كار آنان والدين را از اين امور آگاه مىسازد.
ج) تربيتبه شيوه موعظه
هر چند تربيت عملى و غيرمستقيم مؤثرتر است; اما موعظه و نصيحت فرزندان نيز يك شيوه تربيتى مؤثر و مفيد است و گاهى آثارى دارد كه از تربيت غير مستقيم برنمىآيد، موعظه و نصيحت اگر بجا، منطقى، با لطافت و نرمى و از سر سوز و خيرخواهى باشد، باعث ايجاد الفت و صميميتبين والدين و فرزند مىشود. زيرا فرزند احساس مىكند والدين او را دوست دارند، با او صميمىاند و براى او احترام و اهميت قايلند; بويژه اگر والدين قبل از آن محبتبىشائبه و دلسوزى صادقانه خود را نسبتبه او نشان داده باشند.
موعظه و نصيحتبه وقتخاصى اختصاص ندارد. متاسفانه برخى از والدين فقط هنگامى كه فرزندانشان مرتكب خلاف مىشوند به فكر نصيحت مىافتند. غافل از آنكه موعظه نهى از منكر نيست و غالبا در هنگام ارتكاب خلاف و بعد از آن تاثير مطلوب ندارد. موعظه بايد قبل از ارتكاب خلاف و براى پيشگيرى از آن باشد نه وسيلهاى براى درمان.
امام سجاد(ع) در فرصتهاى مناسب به نصيحت فرزندان مىپرداخت و نكات لازم را به فرزندان گوشزد مىفرمود. نمونههايى از مواعظ آن حضرت به فرزندانش چنين است:
1 - مالك بناعين جهنى مىگويد: على بنحسين(ع) فرزندش محمد(ع) را چنين وصيت فرمود: من تو را جانشين بعد از خود قرار دادم. هر كس ادعاى آنچه بين من و تو است [مقام امامت] كند، خداوند در روز قيامتحلقهاى از آتش بر گردنش مىآويزد. آنگاه فرمود: فرزندم; خداوند را بر اين نعمتستايش كن و سپاسگزار باش. فرزندم، هر كه بر تو انعام كرده، سپاسگزارى كن و بر هر كه از تو سپاسگزارى كرد، انعام كن; زيرا نعمتى كه شكرش را به جا آورى از بين نمىرود و نعمتى كه كفران ورزى باقى نمىماند. شكر نعمتبراى شكركننده از خود نعمتبا بركتتر است. سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمود: «لان شكرتم لازيدنكم و لان كفرتم ان عذابى لشديد»(ابراهيم/7); اگر شكر نعمت كنى، نعمتت افزون مىگردد و اگر كفران ورزى، بدان كه عذاب الهى شديد است. (10)
2 - آن حضرت به فرزندش محمد(ع) فرمود: هر كه از تو طلب خير كند، به او خوبى كن; اگر او از اهل خير باشد، خوبى را در جاى خودش انجام دادهاى و اگر او اهلش نباشد، تو اهلش هستى. هر گاه كسى در جانب راستبه تو دشنام داد و به جانب چپ تو آمد و معذرت خواست، عذرش را بپذير. (11)
3 - همچنين به فرزندش فرمود: از آزار ديگران بپرهيز و با ريزش عطايا آنان را نوازش كن. زبان را بر سكوت كمك كن; زيرا براى سخن گفتن حالاتى است كه موجب زيانش مىشود. از دوستى با احمق بپرهيز، هر چند دوستباشد; همچنان كه از عاقل در صورت دشمن بودن، پرهيز مىكنى. از خصومت و ستيز با مردم برحذر باش; زيرا يا به مكر شخص حليم و پرحوصلهاى دچار خواهى شد و يا با فرومايهاى روبهرو مىشوى كه آسيب ناگهانى بر تو وارد مىكند. (12)
4 - همچنين در كلام ديگرى خطاب به فرزندش فرمود: از دروغ گفتن، كوچك و بزرگش، جدى و شوخىاش بپرهيز; زيرا اگر انسان دروغ كوچك بگويد بر دروغ بزرگ نيز جسارت پيدا مىكند ... . (13)
5 - عثمان بنخالد از پدرش نقل كرده كه: على بنالحسين در بيماريى كه به وفاتش انجاميد، فرزندانش، محمد، حسن، عبدالله، عمر، زيد و حسين را گرد آورد، فرزندش محمد را كنيه [لقب] باقر داد، سرپرستى فرزندان را به او سپرد و فرمود: فرزندم، خرد راهنماى روح است و دانش رهنماى خرد و خرد ترجمان دانش است. بدان كه علم جاودانىتر است و زبان بيهوده گوتر; و صلاح تمام امور دنيا به منزله پيمانه پرى است كه دو سوم آن هوشيارى و ذكاوت و يك سوم آن تغافل و چشمپوشى است; زيرا انسان جز از چيزى كه شناخته و درك كرده، تغافل نمىكند. بدان كه گذشتساعتها عمر تو را مىبرد و تو هرگز به نعمتى دست پيدا نمىكنى، مگر با جدا شدن از نعمت ديگر. برحذر باش از آرزوى دراز، زيرا چه بسيار آرزومندى كه به آرزوى خود نرسد ... . (14)
6 - ثمالى از امام باقر(ع) چنين نقل كرد كه: هنگامى كه وفات پدرم على بنحسين(ع) فرا رسيد مرا به سينه خود چسبانيد و فرمود: فرزندم، وصيت مىكنم تو را به آنچه پدرم هنگام وفات، مرا وصيت كرد ... بپرهيز از اينكه ستم كنى بر كسى كه جز خداوند را براى حضرت خويش نيابد. (15) و نيز فرمود: بر كار حق صبر كن، اگر چه تلخ باشد. (16)
7 - آن حضرت به فرزندش فرمود: فرزندم در گرفتاريها شكيبا باش و معترض حقوق ديگران نشو و برادرت را در كارى كه زيانش بر تو بيش از منفعتش براى او باشد اجابت نكن. (17)
اين حديث طبق نقل صاحب عقدالفريد به جاى عبارت «لا تتعرض للحقوق» «لا تعرض للحفوق» و به جاى «منفعته له «منفعته لك» دارد و معناى حديث چنين مىشود: فرزندم ... خود را در معرض هلاكت قرار مده و برادرت را در كارى كه زبانش براى تو از نفعش بيشتر است اجابت نكن. (18)
پىنوشتها:
1 - كشفالغمة، ج 2، ص287.
2- الارشاد، ص256; بحار، ج46، ص 74 و 75; كشفالغمة، ترجمه آقاى حسينى زوارئى، ج 2، ص279.
3- حليةالابرار، ج 2، ص13 و 14; بحارالانوار، ج46، ص99.
4- مناقب آل ابىطالب، ج 4، ص153.
5- همان، ص 154.
6- كشفالغمة، ج 2، ص 331.
7- حليةالابرار، ج 2، ص 2- و 21.
8- بحارالانوار، ج46، ص 92، ح79; حليةالابرار، ج 2، ص 44.
9- بحار، ج46، ص 141 - 142.
10- همان، ص 241 و 242.
11- تحفالعقول، ص 205; مشكاةالانوار، ص 65.
12- ناسخ التواريخ، زندگانى امام سجاد(ع)، ج 2، ص3 و 4.
13- همان.
14- بحار، ج46، ص 231 و 232; كتاب الامام زينالعابدين، عبدالرزاق مقرم، ترجمه حبيب روحانى، ص 588.
15- بحار، ج46، ص153 و 154.
16- ناسخالتواريخ، زندگانى امام سجاد(ع)، ج 2، ص6.
17- بحار، ج46، ص 95; مناقب آل ابىطالب، ج 4، ص 165; البيان و التبيين، جاحظ، ج 2، ص59.
18- عقدالفريد، اندلسى، ج3، ص153.
ماهنامه كوثر شماره 21
|