مصاحبه با حضرت آيت الله محسن اراكي
عضو شوراي عالي مجمع جهاني اهل بيت و يكي از اساتيد دروس عالي فقه و اصول درحوزه علميه قم
شهيدين در قلب مسائل سياسي و اجتماعي حضور داشتند
ـ آثار شهيد ثاني تا چه اندازه ناظر و حاشيه بر آثار شهيد اول است و آيا غير از لمعه آثار ديگر ايشان اين ويژگي را دارد؟
در مسالك و ديگر آثار، اين معنا را به روشني ميبينيم. شهيد ثاني علماي زيادي را درك كرده بود؛ هم با علماي اهل سنت حشر و نشر داشته است و هم با علماي شيعه در جبل عامل و دمشق و بغداد به خصوص حلّه و هم در نجف و كربلا معاشرت داشته است. او عالمان بسياري و اساتيد متنوعي از نظر سليقه فتوايي و تنوع مذهبي ديده است. در خيلي از فتاواي شهيد ثاني رد پاي شهيد اول را ميبينيم. از بزرگترين عالمان تأثير گذار علامه و محقق و شهيد اول و فخر المحققين در تفكر شهيد ثاني بودهاند.
ـ شرح لمعه سالهاست كه به عنوان كتاب درسي تدريس ميشود. چه ويژگي اين كتاب را ماندگار كرده است؟
مهمترين ويژگي كتاب فقهي توجه به نكات و ظرافتهاي استدلال فقهي است. بعضي گمان ميكنند امتياز كتاب فقهي به كثرت مسائل فقهي است. بعضي تصور ميكنند امتياز يك كتاب فقهي به كثرت نقل اقوال است. بعضي رواني و اختصار را بيان ميكنند. كتاب شرح لمعه امتيازهاي گوناگوني دارد، مهمترين ويژگي كه منشأ توجه به اين كتاب شده است توجه به نكات ظريف استدلال فقهي است. ممكن است دليلي براي يك مطلب اقامه شود و نكاتي داشته باشد، اينكه يك فقيه به كدام نكته از نكات اين روايت استناد كند و به كدام نكته از نكات استدلال توجه كند نشان دهنده مهارت فقيه در فقه است و چنين فقهي تربيت كننده است. لذا علماي ما نه تنها به شرح لمعه شهيد ثاني توجه داشتند معتقد بودند در پرورش بنيه فقاهتي طلبه اثر دارد. كتاب مكاسب هم به همين دليل جايگاه ويژه دارد. جواهر كتاب فقهي قوي است. جواهر همه مطالب را آورده است، ولي امتياز شيخ انصاري اين است كه نكات اثر گذار در استنباط حكم فقهي را آورده است، لذا كتاب مكاسب مجتهدپرورتر از جواهر است. اين نكته در شرح لمعه نيز نكته جاذبي است. بعد از مرحوم شهيد كتابهاي ارزنده اي نوشته شده، ولي كتابي كه ادبيات قوي و مطالب فراوان در جمل مختصر و توجه به نكات ظريف و لازم در طريق استنباط داشته باشد تا كنون نيامده است. خود ما هم دنبال متني ساده تر از لمعه بوديم، ولي عملاً ديديم كساني كه لمعه را كم خواندهاند به تدريج آثار اين كم خواندن در مراحل علمي بعدي نمودار شده است و آن بنيه اي كه بايد پيدا كنند نيافتهاند. شرح لمعه را بايد خواند اگر در حوزههاي علميه شرايع را ميخواندند لمعه قوي تر است.
ـ شهيد ثاني چه تحولاتي را در فقه ايجاد كرده است و نوآوريها و متفردات فقهي ايشان كدامند؟
خود مسئله توجه شهيد ثاني به اين چند مسئله نماز جمعه در زمان غيبت و اصرار بر وجوب تعييني آن مسئله مهمي است كه نشان دهنده نظر صائب فقهي است كه ما هم در نوشتههاي خود اين مطلب را تأييد كرده ايم. در رساله اي كه نوشتيم نظر ايشان را صائب دانسته ام. درباره اختيارات ولي فقيه در عصر غيبت به خصوص مسئله اجراي حدود و تعزيرات كه معلوم ميشود شهيد ثاني قائل به اختيارات حكومتي براي فقيه در عصر غيبت بوده است. اين دو نظر را ميتوان شاهدي بر حريت فكري و جولان فكري شهيد ثاني دانست. دوره شهيد ثاني دوره جهش در فقه و اصول نبوده است، ولي دوره فقهي شهيد ثاني زمينه را براي جهش در دوره بعد مخصوصاً دوره صاحب وافيه كه به تدريج جهش در اصول و فقه شروع ميشود و مرحوم وحيد بهبهاني ميآيد و جهش بزرگ صورت ميگيرد. آنچه توانايي مدرسه اصولي شيعي در برابر جريانهاي جمود و اخباري گري را بالا برد قطعاً شهيد ثاني و محقق ثاني بودند.
ـ شهيد ثاني آثار تربيتي و اخلاقي داشته است كه مورد توجه حوزه علميه بوده است. از جمله منيۀ المريد آيا پيش از ايشان هم اين متون بوده است اشتراكات و افتراقات آن چيست؟
ما متون اخلاقي گرانقدري از علما داريم كه اي كاش اين متون اخلاقي ترويج ميشد. از جمله كتابهايي كه پيش از شهيد ثاني در باب اخلاق نوشته شده است كتاب ورّام، مكارم الاخلاق مرحوم طبرسي كتابهاي سيد ابن طاووس كه چند كتاب اخلاقي نظير محاسبۀ النفس و كشف المهجۀالي ثمرۀ المحجه ميباشد. اين كتابهاي اخلاقي كه از علماي قبل به دست ما رسيده است و ما با ثروت كتابهاي معنوي سازنده و اثرگذار مواجهايم كه كتابهايي بودند كه قبل از شهيد ثاني نوشته شده است. وجه تمايز كتاب منيۀ المريد شهيد ثاني با كتابهاي پيشين، توجه ايشان به تربيت طالبان و علماي دين بوده است و اينكه اين كتاب مخصوص اين قشر نوشته است. دو نكته در اين مورد وجود دارد: يكي اينكه تحلّي به اخلاق براي عالمان دين واجب تر و اولاست و بيش از آنچه به تربيت عالمان مردم اهتمام ورزيده ميشود به عالمان دين بايد تربيت اهتمام ورزيد. نكته ديگر اين است كه براي تربيت علما به مفاهيم اخلاقي ويژه اي احتياج داريم كه غير از مفاهيم تربيت عمومي است. اين كتاب اين امتياز را دارد و هنوز كتابي به جامعيت منيۀ المريد در باب اخلاقيات دانش آموختن نگاشته نشده است و با احترام به شأن علمي شهيد ثاني هنوز در اين زمينه جاي كار وجود دارد.
ـ آثار شهيدين متأثر از چه كتابها و چه شخصيتهايي هستند؟
شهيدين بيشترين تأثير را از مدرسه حلّه يافتهاند. اگر مدرسه جبل عامل را تداومي از مدرسه حلّه بدانيم گزاف نگفته ايم. ابن زهره حلبي و قاضي ابن برّاج اثر پذيرفته حوزه بغداد هستند بعد از اين دوره علماي لبناني و شامي همه اثر پذيرفته از مدرسه حله هستند. هم شيوه استدلال و شيوه تعريف و تدوينشان و آثارشان اثر پذيرفته از ابن ادريس محقق علامه حلي و فخرالمحققين و بيشترين اثر را علامه و فخر المحققين در علماي حله داشتهاند.
ـ از اينكه وقتتان را در اختيار ما قرار داديد متشكرم.