دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، در سال 1373 به پژوهش درباره انديشه سياسي انديشمندان اسلامي اقدام كرد و واحدي با عنوان واحد انديشه سياسي تأسيس شد و كارشناسان ارشد رشته سياسي، طلبه براي انجام اين پروژه جذب شدند. بنده نيز با توجه به علائق خودم نگاه فقهي انديشمندان را انتخاب كردم و چون دروس حوزوي بر مبناي شرح لمعه بود، بنده اول اين كار را انتخاب كردم.

شهيد اول با اشاره به اين كه دستور امام لازم التبيعه است و بعد از امام نايب خاص امام همين جاي­گاه را دارد معتقد است: حكم فقيه جامع الشرايط عصر غيبت، مانند نايب خاص است و استدلالشان اين است كه كليد اين مطلب در رعايت مصالح عمومي مسلمين است. اين مصالح بايد هميشه حفظ شود و متصدي اين امر فقهاي جامع الشرايط هستند.

از نظر شهيد اول شرايط كلي، ايمان، علم و عدالت است، ايمان به معناي شيعي بودن فقيه است. ايشان علم را شرط ديگر ولي فقيه مطرح مي­كند، زيرا هر چه علم ولي فقيه بيشتر باشد حكمش نزديك تر به حكم امام خواهد بود. شرط عدالت هم از اين روست كه عدالت مانع از ورود اميال شخصي در حكم خداوند مي­شود. بنابراين اگر احساس شود كه اگر فقيهي عادل نباشد خود به خود منعزل مي­شود. نكته ديگر اين است كه چگونه فقها و شهيد اول بر روي علم و عدالت تأكيد كردند، ولي درباره توان مديريتي فقيه بحثي نكردند؟ به نظر مي­آيد كه شهيد اول اين امر را يك امر مسلم دانسته است يا آن را در ضمن شرط كمال مطرح مي­كند.

وظيفه مهم مردم تبعيت از اوست. آنان بايد نظام سياسي او را تقويت كنند به گونه اي كه مانع غلبه و سلطه حاكم جور بر او شوند. اگر اين آمادگي در مردم ايجاد شود زمينه حكومت فقيه را فراهم مي­آورد.

شهيد اول معتقد است: اساساً آمدن حاكمان بر اساس مصالح عمومي است. استقرار حاكم به خاطر استيفاي مصالح عمومي جامعه است.

امام معصوم است و كاري را به دلخواه انجام نمي­دهد. اگر تصور كرديم دو حاكم مساوي بودند، آيا رهبر و امام مي­تواند او را عزل كند و فرد مساوي را نصب كند؟ شهيد اول مي­گويد: دليلتان چيست؟ اگر دليلي وجود دارد مي­تواند، ولي اگر دليلي ندارد ترجيح بلامرجح و قبيح است.

در صورتي كه دسترسي به ولي فقيه يا امام معصوم ممكن نبود، شهيد اول معتقد است: مسلمانان عادل اين وظيفه را دارند كه سرپرستي امور مسلمين را بر عهده بگيرند. از آن جا كه اين افراد عادل اند عدالتشان مانع از اين مي­شود كه به ميل شخصي خودشان عمل كنند. التبه طبيعتاً آنان صلاحيت تصدي مقام قضاوت را ندارند، چون قضاوت علم مي­خواهد كه اينها ندارند.

به نظر مي­آيد كه شهيد ثاني نيازهاي آن جامعه را مي­ديده است و ماندن در جبل عامل و هدايت شيعيان و اهل سنت را مهم­تر مي­دانستند. بعضي از علما مي­گويند كه شهيد ثاني علاقه اي به حضور در دربار صفوي نداشته است و سختي كار و زهد را ترجيح داد.

شهيد ثاني مي­گويد كه فراگيري دانش فقه واجب كفايي است. هر كس زندگي دين مدارانه داشته باشد بايد فقه را بداند. بر خلاف امروز كه فقه تخصصي شده است. شهيد ثاني مي­گويد: بايد همه فقه بلد باشند، اگر فقه بداني مي­تواني تاجر و كارمند و بازاري خوبي باشي. اگر كسي نداند از ميان علوم مختلف كدام مقدم است، علم فقه از همه برتر است، چون دانش دين است و فوائد دنيوي و اخروي دارد. جامعه سالم در سايه فرهنگ ديني شكل مي­گيرد.

علم فقه موجب برپايي رسالت پيامبران است. پيامبر رسالت دارد تا دين را به همه برساند و زندگي دنيا و آخرت را بر اساس دين تنظيم كند. با به كار بستن دانش فقه هم درون انسان پاك مي­شود و هم اوضاع بيروني منظم مي­گردد.

شهيد ثاني مي­گويد: خداوند حكيم است و به مقتضاي حكمتش نمي­تواند مردم را رها كند و بايد امامي را براي مردم تعيين كند تا در سايه تدبير امام از معاصي دور و به سوي خداوند ترغيب شوند تا جامعه، سعادتمند شود.

شهيد ثاني در بخش فروع فقهي مي­گويد: بايد ديد غايت و جهت فروع فقهي چيست؟ يكسري از فروعات، غايات عبادي و ديگر غايات سياسي دارند و آخر اين كه از فروعات سياسي عبادي هستند. جهاد و امر به معروف و نهي از منكر از امور عبادي هستند، چون اگر ترك شود معاقب خواهد بود و از سويي سياسي هستند، يعني سبب حفظ جامعه و بقاي حكومت است پس اين امور عبادي سياسي هستند.

شهيد ثاني اين جا به تبعيت از شهيد اول انواع تصرفات پيامبر اكرم - صلّي الله عليه و آله - را به سه نوع: صدور فتوا، قضاوت و تصرفات حكومتي تقسيم مي­كند.

شهيد ثاني معتقد است كه اولاً: هر جا لفظ حاكم در فقه ديده شد، مقصود سلطان عادل است، يعني پيامبر و امام معصوم و نايب خاص ايشان است و اگر نبودند در عصر غيبت رهبر جامعه، فقيه جامع الشرايط است.

شهيد ثاني در ابتدا بحث فلاسفه را مطرح مي­كنند كه زندگي اجتماعي امري ضروري است و وقتي مردم در اجتماع زندگي كردند سلايق و اراده­هاي مختلفي پيش مي­آيد كه منشأ تنازع خواهد شد. فيلسوف غير ديني براي برطرف كردن اين تنازع حكومت را لازم مي­داند، ولي فقيه چون به حاكميت الهي ايمان دارد و معتقد است خداوند انسان را خلق كرده و بر مصالح و مفاسدش اشراف دارد، حكمت او اقتضا مي­كند كه تنازعي وجود نداشته باشد و امكان ندارد اين تنازع از بين برود مگر اين كه حكومت عدلي تشكيل شود و حكومت عدل جز با وجود امام و رهبر عادل ممكن نخواهد بود. چون رهبر فاسق بر اساس اميال شخصي خود عمل مي­كند و هم چنان تنازعات باقي خواهد بود. فساق به مقتضيات شرع و حتي مصالح دنيايي مردم توجه ندارند. حاكم عادل هم دنياي مردم و هم آخرت آنان را حفظ مي­كند.