نویسنده: عاطفه حسینی فرد
منبع: اختصاصی سایت مرسلات
دعوت الهی و تربیت معنوی از دیدگاه اسلام مهمترین رسالت یک معلم و مربی است. معلم و مربی شایسته از منظر دین باید واجد خصوصیات و ویژگی‌هایی باشد تا بتواند ضمن آموزش به پرورش انسان‌ها هم نایل شود. هم‌چنین طبق آیات و روایات متعدد هم جایگاه بسیار رفیعی برای معلم و مربی ذکر شده و هم مسئولیتی خطیر برای او در نظر گرفته شده، تا بتواند همانند انبیا به تربیت صحیح اسلامی بپردازد. و حال که معلم و مربی چنین وظایف سنگینی بر عهده دارند لازم است مسئولان امور تربیتی اصول تربیت معلم را رعایت کرده تا بتوانند معلمانی کارآمد را به جامعه تحویل دهند.
کلیدواژه: معلم – تربیت – تعلیم
مقدمه
یافتن آغاز برای تعلیم و تربیت انسان بی‌معناست، چرا که انسان از ابتدای ظهور، در ابعاد فردی و اجتماعی تحت تعلم مستقیم پروردگار قرار گرفته است و تمام«اسماء» را فراگرفته است: «و عَلَّمَ ادَمُ الاَسماءَ کُلُها...»(سوره بقره، آیات31-33)
و اکنون که معلمان و مربیان شاخص‌ترین و اساسی‌ترین نقش را در جریان یادگیری و تعلیم و تربیت انسان‌ها و به ویژه دانش‌آموزان برعهده دارند، لازم است ابتدا ویژگی‌های معلم و مربی در مکتب اسلام بررسی نموده و به رسالت او از منظر آیات و روایات نظر بیفکنیم.
از سوی دیگر نیز باید تربیت صحیح اسلامی و آثار آن در انسان مورد نقد و بررسی قرار گیرد و حال که هدف ما تربیت چنین انسانی است و معلم و مربی این انسان باید بر همین مبنا حرکت کند، لازم است مسئولان و متخصصان امور تعلیم و تربیت اصول و شیوه‌هایی برای تربیت معلم و مربی در نظر گیرند و براساس آن به تربیت معلم و مربی بپردازند.
البته نباید دور از انتظار داشت که آسیب‌ها و موانعی در این روند بالا وجود دارد که باید به آنها توجه نمود و در حل آنها کوشید.
از نظر اهمیت و ضرورت این مقاله این نکته کافی است که ممکهن است برخی معلمان و مربیان به دلیل عدم شناخت نقش و رسالت خویش وظیفه ی خود را آن چنان که باید انجام ندهند پس جهت بازخورد هر چه بهتر تعلیم و تربیت صحیح در جامعه ی اسلامی آگاه سازی معلمان و مربیان از وظایف الهی شان ضرورت دارد.
در باب اهداف تحقیق و فوائد مقاله باید این نکته را مدنظر داشت که در مکتب علم و دانش معلم از جایگاه بسیار ارزشمند و رفیعی برخوردار است، پس با رجوع به قرآن کریم به عنوان بهترین طریقه برای دستیابی به نقش و رسالت و ویژگی های معلم و مربی را بیان کرد.
هم‌چنین با بررسی روایات و این که شناخت سنت و عترت صرفاً جنبه‌ی اعتقادی نداشته و در جهات عملی و طریقه‌ی زندگی نیز می تواند سرلوحه ی کار قرار گیرد.
پیشینه تحقیق
در خصوص این موضوع، مطالب ارزشمندی در قالب نشریه، مقاله، کتاب، منتشر شده که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نقش معلم در تربیت دینی، از محمد داوودی که بیشتر به جنبه های تربیتی پرداخته است.
- تعلیم و تربیت در اسلام از شهید مطهری که مسأله تعلیم و تربیت به طور عام مطرح شده است.
- تعلیم و تربیت از دیدگاه شهید ثانی و امام خمینی; از احمد ظهیری
این تحقیق براساس مطالعات کتابخانه‌ای و به صورت فیش‌برداری و مبتنی بر تحلیل است.هم چنین از وب سایت‌هایی چون تبیان و دیگر نرم‌افزارهای قرآنی بهره می‌برد.
کمال و ترقی انسان جز از راه علم و آگاهی و شناخت دقیق، مقدور احدی نخواهد بود.
بر همین مبنا اسلام روی علم و عالم و معلم تأکید فراوانی کرده است تا بشر از طریق آگاه شدن راه سعادت و کمال را بپیماید.
و این قشر معلم مهذب و تعلیم دهنده ی دلسوز است که می تواند روی افراد اثر مثبت یا خدای ناکرده اثر منفی بگذارد پس لازم است نقش و رسالت عالم و معلم از دیدگاه قرآن کریم و عترت بررسی شود تا افرادی که زمام امور فرهنگی کشور را در دست مبارک خویش دارند منزلت و ارزش خویش را بیابند و از طرفی وظیفه ی اخلاقی و اجتماعی خویش را بشناسند تا بتوانند بهتر به وظیفه ی خویش عمل نمایند.
مکتب تعلیم و تربیت اسلامی رسالت های مهمی را برای معلمی و مربی گری ترسیم نموده است که به ترتیب به طرح آنها می پردازیم.
1. دعوت به سوی خدا و تربیت الهی
یکی از اهداف عالیه در دعوت انبیا دعوت به خدا و تربیت مردم برای حرکت در مسیر کمال است. «أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ اللّهَ إِنَّنِی لَکُم مِّنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ»[1]
پس می توان نتیجه گرفت مهم ترین رسالت معلم و مربی پرورش و تربیت روح توحید در بندگان است.[2]
یک مربی باید آموزشش برای خدا، تربیتش برای خدا و با توجه به خداست که می توان تربیت الهی نمود. و مهم ترین رسالت معلم و مربی نیز پرورش روح توحید در بندگان می باشد.[3]
2. دعوت به سوی نور و تربیت نورانی
هدف نهایی از ارسال رسل خارج کردن مردم از ظلمات، کفر، جهل و گناه به سوی نور توحید و ایمان و تقوا می باشد پس رسالت معلم که رسالت انبیا می باشد اخراج مردم از ظلمات به سوی نور می باشد.
3. دعوت به سوی اصلاح جامعه و تربیت صالح
«اِنْ أُرِیدُ إِلاَّ الإِصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلاَّ بِاللّهِ»[4]
و منظور از اصلاح، اصلاح عقیده، اصلاح اخلاق، اصلاح عمل و اصلاح روابط و نظامات اجتماعی است.[5]
4. دعوت به پاکسازی و تربیت اخلاقی
«فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى»[6]
این آیه اشاره‌ی لطیفی است به این که در رسالت انبیا نخستین دستور قرآن برای پاکسازی انسان‌ها برخورد ملایم و توام با مهر و عطوفت انسانی است.
و هدف آن است که مردم جذب بشوند، متذکر شوند و راه پیدا کنند.
5. دعوت به سوی علم و دانش و تربیت قرآنی
مهمترین دعوت انبیا به سوی علم و دانش بوده است. البته منظور از علم آن معرفت و آگاهی خاصی است که انسان را به اطاعت پروردگار و خوف و رجا وا می دارد.
«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ »[7]
هم چنین در روایات بسیاری جایگاه و رسالت معلم و مربی را تحت عناوین زیر بررسی کرده اند:
آموختن، ثواب آموختن، آثار انفاق علم، پیمان گرفتن برای آموزش، ارزش معلم و نکوهش از کسی که از راه علم ارتزاق می کند.
که به نمونه ای از این موارد اشاره می کنیم:
رسولُ الله(ص): مِنَ الصَّدَقَهِ أن یَتَعَلَّمَ الرَّجُلُ العِلمَ و یُعَلِّمَهُ النّاسَ.
پیامبرخدا(ص): «اگر کسی علم بیاموزد و آن را به مردم بیاموزاند این کار او صدقه است.»[8]
الإمام علیُّ(ع): مَن کَتَمَ عِلماً فکَأنَّهُ جاهِلٌ.[9]
«هر کس دانش را پنهان نگه دارد، مانند شخصی است که نادان باشد.»
الإمام الباقرُ(ع): مَن عَلَّمَ بابَ هُدیً فلَهُ مِثلُ أجرِ مَن عَمِلَ بِهِ. و لایُنقَصُ اُولئکَ مِن اُجورِهِم شَیئاً.[10]
امام باقر(ع): «هر که یک باب هدایت آموزش دهد، برای او همانند پاداش کسی باشد که به آن عمل کند و از پاداش عمل‌کنندگانِ به آن نیز چیزی کاسته نمی‌شود.»
الإمام علیُّ(ع): کلُّ شَیءٍ یَنقُصُ عَلَی الإنفاقِ الّا العِلمَ.[11]
«هر چیزی با خرج کردن کم می‌شود، مگر دانش.»
ویژگی معلم و مربی در مکتب اسلام
بر یک استاد لازم است با ذهنیتی واقع‌بینانه و صحیح به امر مقدس تدریس مشغول گردد. بدون شک مسلح شدن به مجموعه‌ی فنون و روش‌های موفق تعلیم و تربیت و مصون ماندن از اشتباه‌ها و لغزش‌ها مستلزم حصول باورهای صحیح او از خودش و ویژگی‌های شایسته‌ای که یک معلم و مربی از نظر اسلام باید داشته باشد او را در این امر یاری می‌رساند.
لذا در این لازم دانستیم با متون آیات و روایات ویژگی‌هایی که یک معلم و مربی باید داشته باشد بپردازیم:
الف) اخلاص در نیت
«اَلعَمَلُ کُلُّهُ هباءٌ اِلَّا مَا اُخلِصُ فیه.» [12]
لذا اگر امور زندگی ما بر پایه‌ی اخلاص و به منظور جلب رضای حضرت حق تعالی صورت نگیرد هیچ ثمره‌ی خیری برای انجام دهنده آن متصور نخواهد شد.
هم‌چنین دو امر تعلیم و تربیت که از مهمترین فعالیت‌های بشری تلقی می‌گردند در صورتی دارای اجر و پاداش اخروی است که نیت شخص جلب رضایت محبوب بی‌همتا باشد.
حق مداری
نبی مکرم اسلام(ص) می‌فرماید:
«لایدخُلُ الجنَّه مَن فی قَلبِه مثقالُ حبَّهٍ من کِبرٍ فقال بعضُ اصحابه: «هَلَکنا یا رسولَ الله! اِنَّ أحدَنا یُحِبُّ أَن یکونَ لنَغلُهُ حسناً و ثوبَه حسناً؟» فقال النبی(ص): «لیس هذا الکبَر؛ اَنَّما الکبرُ بَطرُ الحقِّ و غمصُ الناسِ»[13]
شهید ثانی در کتاب ارزشمند منیه المرید می‌فرماید: «یکی از موانع حق‌پذیری، استکبار از حق است، به معنای آن که کبر و خود بزرگ بینی در هر شخص می‌تواند عامل بسیار مهم در حق‌گریزی و مانعی جدی در حق‌پذیری شخص باشد.» بدون تردید معلمی که وارد این عرصه گشته، مهمترین هدفش باید حق‌مدار نمودن متعلمین باشد و از آنجا که«رطب خورده منع رطب کی کند.» بر معلم لازم است که خود دارای این وصف ارزشمند و بی‌بدیل باشد.
توجه به ضروت امر خودسازی
قال علی(ع): «مَن لَم یُصلِح خَلائقَه لم یَنفعِ النّاسَ تأدیبُه»[14]
یکی از اموری که دانستن آن بر استاد لازم است اهمیت امر خودسازی، تهذیب و تأدیب نفس است، چرا که اگر قرار است استاد هدایت‌گر و راهنما باشد باید خودش هدایت شده و ره‌یافته باشد و اساساً عقل سلیم نیز حکم می‌کند که چون هر کس دارای حب ذات است و خویش را دوست می‌دارد، سزاوار است به تربیت و تأدیب خود بیش از دیگران توجه نموده زیرا بنابر فرمایش امام علی(ع):
«زَلَّهُ العالِمِ کانکسار السفینه تُغرقُ و یُغرقُ معها خلقَ.»[15]
حلم و شکیبایی و صبر و استقامت
معلمی که در مسیر هدایتگری نسل جوان قرار گرفته است باید بداند وظیفه‌ای که بر عهده گرفته، وظیفه‌ای سخت و پرمشقت است؛ لذا جهت نیل به موفقیت باید اقتدا به رسول گرامی(ص) کرده، بسیار استقامت نماید.[16]
به کارگیری کلام رسا و ساده
«اِنّا معاشِرَالانبیا اُمِرنا اَن نُکلِّمَ النّاسَ علی قَدرِ عُقولِهم.» [17]
ایراد سخنان غامض و پیچیده که متأسفانه گاه به منظور اظهار فضل و برتری‌جویی بوده، انگیزه‌های الهی در آن راه ندارد و به هیچ وجه با منش آن حضرت سازگار نیست و آثار منفی زیادی را در پی خواهد داشت.
لذا بر استاد حاذق و خبیر لازم است که تمام توجه خود را به این امر معطوف نماید که سخنان او به زبانی ساده و همه فهم طرح گشته، با استدلال‌هایی روان و منطقی، تمامی فراگیران را به سوی حق دعوت کند.
آثار تربیت صحیح اسلامی
در مکتب تربیتی اسلام جنبه های مختلف جسمانی، نفسانی و روحانی انسان و حیات دنیوی و باطنی او مورد عنایت قرار گرفته است.
و قرآن نیز که درصدد بیان ارزش ها و ضد ارزش هاست خود کتاب تربیت است و این تربیت را با روش های گوناگونی از جمله: پند و اندرز، الگو و سرمش نمونه ی عملی، داستان سرایی، تربیت با کیفر دادن و عادت دادن به انجام رسانیده است.
حال در این قسمت از بحث بر آن آمدیم تا آثار تربیت صحیح اسلامی را مشخص کنیم تا بهتر بتوانیم به اهداف نهایی تربیتی اسلام دست یابیم.
و به طور کلی می توان آثار تربیت صحیح اسلامی را در 4 بعد بررسی کرد.
1. آثار تربیت صحیح در بعد اعتقادی
الف) شناخت خدا و اعتقاد به او
ب) محبت به خدا
ج) شناخت نبوت پیامبر اسلام(ص) و امامت امامان دوازده گانه: و اعتقاد به آنها
د) شناخت و اعتقاد به اصل معاد و نتایج اعمال
ه) ترجیح سعادت اخروی بر دنیوی
2. آثار تربیت صحیح در بعد اعتقادی
الف) آشنایی با احکام، فلسفه، فواید و آثار نماز و روزه
ب) عادت کردن و متعهد شدن به خواندن نمازهای یومیه و گرفتن روزه‌های ماه رمضان
ج) آشنایی با نمازهای واجب و عبادات واجبی که ممکن است فرد تحت تعلیم در آینده مبتلا به آن موارد شود(مانند خمس، زکات، حج)
3. آثار تربیت صحیح در بعد اخلاقی فردی
الف) تقوا
ب) اخلاص
ج) توکل
4. آثار تربیت صحیح اسلامی در بعد اخلاق خانوادگی
الف) حق شناسی و رعایت حقوق والدین
ب) احترام و نیکی به پدر و مادر و رعایت حریم ایشان
ج) تکریم خویشاوندان
در مورد اصول و شیوه های حاکم در تربیت مربی
تربیت پایه خانواده در مدرسه تکمیل می‌گردد و اساس تربیت آموزشگاهی معلم است و به خصوص در دنیای امروز که بمباران دانش از طریق وسایل مختلف صورت می‌گیرد وظیفه معلم بیشتر و خطیر می‌شود.و همان‌طور که بر همگان روشن است گسیل عده‌ای ناقل دانستنی‌های صرف و ناآگاهی از روش‌های تربیتی نمی‌تواند کارآمد باشد و لازم است اصولی چند در رابطه با تربیت مربی لحاظ شود که این اصول عبارتند از:
1. مقبولیت و اعتبار معلم:
بنابر شهید ثانی مثل عالم و دانشجو مثل نگین انگشتر و شمع است حال مسئولان تربیت مربی باید به این نکته توجه کرده و معلمانی با 2 شرط تخصص و وثاقت تربیت نمایند.
2. محبوبیت معلم:
که بدون این اصل تأثیرگذاری معلم در بهترین حالت محدود به ذهن و شناخت است و فراتر نمی رود پس لازم است مسئولان عوامل محبوبیت معلم را شناخته و به معلم آینده انتقال دهند عواملی مانند: دین داری، گشاده رویی، خلق نیکو، رفق و مدارا، تواضع، آراستگی و زیبایی ظاهری.
یکی دیگر از اصول و ویژگی های شخصیتی معلم و مربی می باشد که می توان آن را به 2 دسته تقسیم کرد:
1- معلمان شاگردنگر
و در اصل به این نتیجه رسیده ایم که نباید میان کردار و گفتار معلم و مربی دوگانگی باشد بلکه معلم باید در رفتار و اعمالش آن قدر بزرگوار باشدکه نمونه و الگوی شاگردانش قرار گیرد و آنها را آزاده بار بیاورد و به آنان بیاموزد که انسانیت قابل تحقق است و خود نمونه ی تحقق یافته ی انسانیت باشد.
شیوه های تربیت مربی و جذب و انتخاب داوطلبان واجد شرایط
لازم است علاوه بر صحت جسمی و روانی معلمان علاقه و انگیزه ی شغلی نیز داشته باشند و باید تربیت مقدم بر تدریس باشد و تربیت در 3 مقوله ی زیر از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است:
1. تربیت در راستای شناخت فلسفی و اصول تعلیم و تربیت
2. تربیت روان شناختی که شخصیت متعلم مورد بررسی قرار می گیرد.
3. تربیت اجتماعی که راجع به تحلیل و تفهیم مسایل پیرامون است.
و از دیگر موارد آموزش: آموزش طراحی کلاس، آموزش بهره گیری از تکنولوژی آموزشی. ایحاد بلوغ شغلی(مسلط شدن بر مطالب، همبستگی با همکاران) را می توان نام برد. هم چنین نباید از تربیت عملی و کارآموزی که در واقع آموزش استاد و شاگردی است غافل شد.
آسیب شناسی تربیت
این آسیب ها بیشتر از ناحیه ی خود مربی مورد بحث و بررسی است.
مانند: 1. عدم شناخت علمی و بینش آگاهی نسبت به زمینه‌ها و محیط‌های مؤثر در تربیت مثل خانواده و رسانه های جمعی 2. بی توجهی به نقش الگویی خود 3. عدم آشنایی مربیان به اصول و روش صحیح در امر تربیت دینی مانند:
الف)جایگزینی تعلیم به جای تفکر
ب) عدم توجه به حس کاوش و حقیقت جویی
ج) غفلت از تربیت به آداب زمان
د) تکیه بر اسلام خوف در برابر اسلام وفق و مدارا
ه) سرکوب غرایز
نتیجه گیری
معلم که ادامه دهنده ی راه انبیاست باید دارای خصوصیات از نظر شرع باشد تا بتواند انسان های دین دار تربیت کند و در اصل باید معلمانی تذکیه شده وارد این عرصه ی مهم اجتماعی شوند.
پیشنهادها
به معلمان پیشنهاد می‌شود ویژگی‌های شخصیتی مانند تقوا، عدالت، وفای به عهد و .... در خود تقویت کنند. چرا که انسان‌ها فطرتاً زیبادوست هستند، و باورهای دینی را می‌توان با زیبایی‌ها آموزش داد.
رمز موفقیت انبیا در جهت نفوذ در دیگران، همانا توانایی در برقراری ارتباط موثر و متناسب با افراد بوده است. پس لازم است معلمان و مربیان بتوانند با افراد خصوصاً نوجوانان و جوانان به راحتی ارتباط برقرار کنند و متخصصان امر تعلیم و تربیت برنامه‌ای منسجم تدوین کنند که همه ی ابعاد رشد و کمال متربی را دربرداشته باشد.
فهرست منابع
* قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، قم، دانش، 1382.
1. امیدوار - ا- الف ،اخلاق تدریس، قم، دفتر نشر معارف، 1390ش.
2. بابایی، احمد، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دهم، 1380.
3. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه قم، 1366ش.
4. جبعی عاملی ، زین الدین بن علی (شهید ثانی )، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1409ق.
5. حرّانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1404ق.
6. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، بهار1383.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365 .
8. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق .
9. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم: حمیدرضا شیخی، 15 جلد، قم، دارالحدیث، 1377.
10. معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق.
[2]. احمد، علی بابایی، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا، ج2، ص323.
[3]. محسن، قرائتی، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، بهار1383، ج5، ص278.
[5]. احمد، علی بابایی، برگزیده تفسیر نمونه، ج2، ص371.
[8]. محمد، محمدی ری شهری، میزان الحکمه، مترجم: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ پنجم، 1384، ج8، ص3954، ح13792.
[9]. محمد باقر، مجلسی، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفا، 1404ق، 2/67/12، ح13812.
[10]. حسن بن شعبه، حرّانی، تحف العقول، ص297، ح13802.
[11]. عبدالواحد بن محمد، تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1409ق، ح13804.
[12]. محمد، محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج3، ص1009.
[13]. زین الدین بن علی، جبعی عاملی، منیه المرید فی آداب المفید والمستفید، جلد اول، قم، انتشارات دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1409ق.
[15]. ابن ابی الحدید، معتزلی، شرح نهج البلاغه، 20 جلد در 10 مجلد، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق، ج20، ص343.
[16]. ا- الف(امیدوار)، اخلاق تدریس، قم، دفتر نشر معارف، 1390ش، ص38.
[17]. محمد بن یعقوب، کلینی، الکافی، ج1، ص23.
[18]. برگرفته از کتاب مهارت های آموزشی و پرورشی، حسن شعبانی، تهران، انتشارات سمت، 1380، صص117-119.