منو
تبليغات







 
دين پژوهي
نوروز
شنبه 5 فروردين 1391 رسوم آييني و ارزش هاي اخلاقي

نويسنده: حميد عابدي
منبع: پديث زندگي 29 / پايگاه حوزه (www.hawzah.net)




مراسم آييني چيست؟
واژه آيين (Ritual) ابتدا به معناي آداب و رسوم بود و بعدها اختصاصا به معناي رسوم ديني يا جادوگرانه به كار گرفته شد. از اين رو مي توان گفت : رفتارهاي آييني ، نوعي خاص از رفتار هستند كه توسط جامعه پذيرفته شده اند و به گونه اي ارتباط افراد آن جامعه را با پديده هاي فرامادّي يا ماوراء الطبيعه برقرار مي كنند.

با تحقيق در اديان مختلف مي توان دريافت كه اعتقاد به يك امر قدسي و فراطبيعي ، يكي از اصول تمامي آنها را تشكيل مي دهد ، به طوري كه مؤسس يا پيامبر هر دين ، خود فرستاده آن موجود ماورايي مي داند و پيام هايي را كه اغلب ايدئولوژي پيروان آن دين به حساب مي آيد ، از جانب او به مردم ابلاغ مي كند. اين پيام ها كه شامل مجموعه اي از تعليمات اخلاقي و رفتارهاي خاص است ، باعث شكل گيري الگوي زندگي پيروان آن مذهب مي شود كه معتقدند اين پيام ها ، در صورت درست اجرا شدن ، باعث تعالي و تكامل افراد خواهند شد و به روابط ميان اعضاي جامعه ، معنا مي بخشند و آن را نظام مند مي كنند. از طرفي تعاليم ديني بايد به گونه اي به پيروان اديان مختلف تعليم داده شود و به اجرا درآيد. وظيفه اجرايي كردن اين تعاليم بر عهده مراسم خاصي است كه از آنها به عنوان مراسم آييني (Ritual Ceremony) ياد مي شود و در اسلام ، آنها را سُنَن ، شعائر و مناسك مي ناميم.

بنا بر اين ، مي توان مراسم آييني را نوع خاصي از گفتار و اعمال منظم دانست كه از آموزه هاي ديني و ماورايي سرچشمه گرفته و يا براي بيان احساسات ديني و مذهبي به كار گرفته مي شود و به دليل قدمت زيادي كه دارند در بيشتر موارد با سنت و تاريخ مردمان يك منطقه پيوند خورده اند و جزئي از فرهنگ روزانه و انكارناپذير مردم شده اند.


ويژگي هاي مراسم آييني
از ويژگي هاي مراسم آييني مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1. در انجام دادن هريك از اين مراسم ها ، تن انسان و اشيا ، با مهارت و استادي خاصي به كار گرفته مي شود ، مانند : سينه زني ، نخل گرداني ، زنجير زني.

2. مردم در طول مراسم ، «بر هم كُنش» يا تأثير متقابل دارند و اين گونه مراسم ها اغلب ، باعث تشديد اين برهم كُنش ها مي شود.

3. در هر رسم غالبا اشياء مختلفي به كار برده مي شوند كه معمولاً جنبه نمادين دارند و گاه تمام مراسم، حول همان عنصر نمادين مي چرخد ، مانند : صليب ، عَلَم و نخل.

4. ادبياتي كه در مراسم آييني به كار گرفته مي شود ، معمولاً از نوع خاص بوده و با ادبيات رسمي مردم متفاوت است.

5 . مراسم آييني غالبا با زمان و مكان خاص ارتباط و پيوند دارد ، مانند : محرّم ، كريسمس ، عيد پاك.

6. تحذير و اجتناب ، از عناصر رايج مراسم آييني است ، به طوري كه مردم به هنگام اجراي اين گونه مراسم ها ، از اعمال و گفتار خاصي دوري مي كنند و به اشياء خاصي تمسك مي جويند. اين گونه پرهيزها و اجتناب ها ، مفهوم و موقعيت مراسم را تشديد مي كند و بدان حالت تقدس بيشتري مي بخشد ، مثل : ترك شيريني و جشن و موسيقي و ... در ايام تاسوعا و عاشورا و شب هاي قدر.

7. موضوعات غيرتجربي و موجودات فوق طبيعي ، زمينه بسياري از اين مراسم ها را تشكيل مي دهند. اين كه اين موضوعات و موجودات ، نمادهاي خدا پنداشته مي شوند يا موضوعاتي هستند كه در پس آنها حقيقت و واقعيتي نهفته است ، به نقش اصلي آنها در گرايش دادن احساسات و عواطف شركت كنندگان ، به ماورايي بودن مراسم و حضورشان در محضر خداوند و نظارت روح هاي مقدّس و متعالي بر مي گردد. با اين حال ، مراسم ، ممكن است ظاهري كاملاً دنيوي داشته باشد ، مثل مراسم شب بَرات ، كه با پختن و خيركردن حلوا و حضور بر مزار مردگان در شب جمعه آخر سال شمسي ، همراه است.


مراسم آييني و كاركردهاي آن
همان طوركه گفته شد ، مراسم آييني ، وسيله اجرايي آموزه ها و دستورهاي ديني و مذهبي در هر جامعه اي است ، و از آن جا كه اين دستورات ، اغلب شامل تعاليم اخلاقي و تعديل كننده افراط و تفريط هاي رفتاري براي اعضاي يك جامعه است ، مي توان به روشني به ارتباط مستقيم مراسم آييني با ارزش هاي اخلاقي پي برد ، به طوري كه در اكثر موارد ، نمونه هاي آرماني و متعالي اخلاقي افراد يك جامعه ، در حين برگزاري مراسم آييني آنها مشاهده مي شود. احترام به كار و فرهنگ ، ياري متقابل (تعاون) ، وفاي به عهد ، نگه داشتن حرمت سالخوردگان ، مراقبت از كودكان ، عشق به دين و ميهن ، سرزنش بدي و شرارت ، نكوهش بيدادگري و ستم ، مردانگي ، ثبات ، صميميت ، ايثار و ... نمونه هايي از ارزش هاي اخلاقي هستند كه از طريق مراسم آييني منتقل مي شوند.

البته ناگفته نماند كه اين گونه مراسم ها ، هميشه و در همه اديان و همه جوامع و همه زمان ها ، باعث اشاعه ارزش هاي اخلاقي در ميان افراد جامعه نمي شوند ، بلكه در مواردي هم ممكن است باعث شوند كه يك سري رفتارهاي غير ارزشي در ميان شركت كنندگان رواج پيدا كند. براي مثال در جشن رنگ كه هر ساله در هندوستان برگزار مي شود و مردم به قصد افزايش شادي و تقويت روحيه گذشت و فروخوردن خشم ، به سر و صورت و بدن يكديگر رنگ مي پاشند ، اصل اخلاقي حرمت نهادن به حريم شخصي ديگران ، ناديده گرفته مي شود و بيشتر به يك رفتار غير اخلاقي شباهت پيدا مي كند و يا قمه زني كه در كشور ما و در بعضي ديگر از جوامع شيعي اجرا مي شود ، ترويج خشونت و به هلاكت انداختن خود را به دنبال دارد كه اموري غير اخلاقي اند و چه بسا غير مسلماناني كه اين گونه رفتارها را مي بينند ، انجام دهندگان آنها را افرادي غير متمدن و حتي به دور از هر گونه فرهنگ و اخلاق انساني تصور كنند.


ديگر كاركردها
از ديگر كاركردهاي مراسم آييني مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1. گردهم آوردن مردم در فواصل زماني منظم و حفظ خطوط ارتباط و همكاري آنها ، يكي از مهم ترين كاركردهاي مراسم آييني به حساب مي آيد كه از طريق يكپارچه سازي جامعه ، باعث اعتبار بخشيدن به وضع موجود و در نهايت ، ثبات اجتماعي در سطح جامعه مي شود.

2. فراهم آوردن زمينه تقويت و تأييد دوباره پايبندي جامعه به يك رشته ارزش ها و باورداشت هاي خاص كه ممكن است فراموش يا كم رنگ شده باشند.

3. ارائه حمايت هاي رواني و كاهش اضطراب ، ترس و دلهره در ميان اعضاي جامعه.

4. كاهش كشمكش هاي اجتماعي در بين اعضاي جامعه.

5 . تحكيم نظارت اجتماعي از طريق نهادهاي مدني و سازمان ها و تشكّل هاي غير دولتي و گروه هاي نخبگان و آگاهان.

6. انتقال غير مستقيم ارزش ها و آداب و رسوم از نسلي به نسل ديگر در جريان برگزاري مراسم.

7. يكي ديگر از كاركردهاي بسيار مهم مراسم آييني ، ايجاد تعادل اخلاقي در سطح جامعه است. به طوري كه مشاهده شده است در بعضي از دوره ها ، بنا به مقتضيات زماني و شرايط سياسي، اجتماعي و حتي بحران هاي اقتصادي حاكم بر جوامع ، آن دسته از مراسم هاي آييني كه نقش محرك ، خنثي سازي و يا تعديل كننده را در آن بحران بازي مي كرده اند ، بيشتر مورد توجه قرار گرفته و با شور و هيجان و گستره عمل بيشتري برگزار مي شده اند و حتي گاهي منشأ و محرك دگرگوني ها و انقلاب هاي اجتماعي نيز شده اند كه نمونه بارز آن را مي توان در نقش عزاداري ماه هاي محرم و صفر در به ثمر رساندن انقلاب اسلامي ايران و رفع كمبودهاي ناشي از شرايط انقلاب ، مشاهده نمود.


نمونه هايي از مراسم آييني در ايران
به طور كلي جشن ها و آيين هاي ايراني را مي توان به پنج دسته تقسيم كرد : گروه اوّل را آيين هاي باستاني ، اسطوره اي و فصلي تشكيل مي دهند كه شامل جشن هايي مانند : نوروز ، تيرگان ، مهرگان ، يلدا ، سده و ... هستند. گروه دوم شامل آيين هاي ديني و مذهبي مانند : عيد غدير ، عيد فطر ، عيد قربان ، جشن هاي تولد و سوگواري و وفات ائمه و ... مي شود. گروه سوم ، آيين هاي ملي ، ميهني و حكومتي هستند. جشن هاي پيروزي انقلاب اسلامي ايران كه هر ساله در 22 بهمن برگزار مي شود يا مراسم هفته دفاع مقدّس ، نمونه اي از اين گونه مراسم ها هستند. گروه چهارم ، آيين هاي منطقه اي اند كه مخصوص يك ناحيه يا قوم خاص هستند و در ديگر نقاط كشور برگزار نمي شوند. مانند : جشن برداشت خرمن يا مراسم شَروه خواني يا مجلس زار و باد ، كه در بعضي اقوام يا مناطق كشور برگزار مي شوند. و بالاخره گروه پنجم شامل آئين هاي خانوادگي مربوط به تولد ، ازدواج ، ختنه ، بلوغ ، زيارت ، مرگ و ... است كه در طوايف و خانواده هاي مختلف ، به صورت هاي گوناگون برگزار مي شوند.

هر چند كه طبق تعريف ، تنها گروه دوم را مي توان جزو مراسم آييني به حساب آورد ، اما شايد بتوان بعضي از جشن هاي ديگر را نيز جزو اين گونه مراسم ها به حساب آورد؛ چرا كه در آنها نيز نوعي اعتقاد به يك امر قدسي وجود دارد و همراه با يك سري ادعيه و مراسم خاص مذهبي انجام مي شوند. براي مثال : نوروز كه بزرگ ترين جشن اسطوره اي اقوام ايراني و عيد رسمي ايرانيان است ، آن چنان با آموزه هاي ديني زرتشتي و اسلامي آميخته شده است كه ديگر نمي توان آن را تنها يك جشن اسطوره اي و باستاني به شمار آورد ، به طوري كه يكي از تفاوت هاي اساسي عيد نوروز ايرانيان با اعياد و جشن هاي ديگر كشورها در همين جنبه آييني و ديني بودن آن است ؛ چرا كه در اغلب فرهنگ ها ، عيد و جشن ، فقط به منظور شادماني و سرور و به فراموشي سپردن مشكلات زندگي و راحت شدن موقتي از فكر و خيال اين دنيا برگزار مي شود (كه در بعضي موارد نيز با حركت ها و رفتارهاي غير اخلاقي همراه مي شوند. مانند : جشن آوريل كه با دروغ آوريل در اولين روز اين ماه شروع مي شود و يك رفتار غير اخلاقي را در بين مردم ترويج مي كند)؛ اما در فرهنگ اسلامي ـ ايراني ، نوروز ، علاوه بر اين كه روز شادماني و سرور است ، فرصتي براي تفكر در نظام طبيعت و آفرينش نيز معرفي شده است ، تا آن جا كه در تعاليم ديني ما از اين جشن به عنوان سنبل زنده شدن طبيعت پس از مرگ زمستاني آن ياد شده است و همان طور كه در دعاي تحويل سال آمده است ، به مسلمانان توصيه شده است كه همراه با اين تحول طبيعي ، آنها هم خود را متحول كرده و فكر و رفتار و گفتار خود را اصلاح نمايند.

پوشيدن لباس نو ، صله رحم ، مهماني دادن ، عيدي (هديه) ، دادن و عيدي گرفتن ، نظافت محل زندگي و كار ، برگزاري مراسم ازدواج و خواستگاري در ايام نوروز ، صلح و آشتي و كنارگذاشتن كدورت ها كه اغلب با روبوسي (نماد صلح و آشتي) همراه است ، برگزاري مراسم پنجشنبه آخر سال كه خانواده ها با حضور بر سر مزار در گذشتگان ، علاوه بر ياد مرگ ، از درگاه خداوند براي آنها آرزوي رحمت و مغفرت نيز مي كنند؛ همگي از ارزش هاي اخلاقي هستند كه در دين اسلام و زرتشت بر آنها تأكيد فراوان شده است و با فرا رسيدن عيد نوروز ، اجرا مي شوند.

از ديگر جشن هاي آييني مي توان به اعياد فطر ، قربان ، غدير و نيمه شعبان ، اشاره نمود كه در همه آنها ارزش هاي اخلاقي اي چون : ديد و بازديد دوستان و آشنايان ، كمك به مستمندان از طريق پرداخت زكات فطره ، گوشت نذري و يا عيدي و ... رواج دارد.

يكي ديگر از مراسم هاي آييني ، عزاداري ماه هاي محرم و صفر و به ويژه مراسم روزهاي تاسوعا و عاشورا است كه شايد بتوان آنها را نمادي از مراسم آييني ايراني ـ اسلامي دانست كه در آن ارزش هاي اخلاقي اي چون : تسليم نشدن در برابر ستم و ستمگر ، شجاعت ، ايثار و جوان مردي و امر به معروف و نهي از منكر و ... آموزش داده مي شود.

ايام ماه مبارك رمضان نيز يكي ديگر از مراسم هاي آييني مسلمانان است كه با روزه داري (تحمّل گرسنگي و به ياد مستمندان بودن) ، افطاري دادن ، ديد و بازديد از اقوام و آشنايان و عيادت بيماران و ... همراه است. در اين ماه ، مسلمانان همچنين با حضور در مساجد و تكايا و برگزاري مراسم سخنراني و ختم قرآن و نيز با برگزاري مراسم شب هاي قدر ـ كه معمولاً با توبه و بازگشت از عادت و رفتارهاي ناپسند همراه است ـ ، تعاليم اخلاقي اسلام را كه ممكن است در طول سال به دلايل مختلف، مورد غفلت واقع شده باشند ، يادآور مي شوند.

مراسم آييني مهم ديگري كه مي توان به آن اشاره كرد ، مراسم قالي شويان مشهد اردهال است كه در دومين جمعه مهر ماه هر سال ، در اردهال كاشان ، (معروف به مشهد اردهال) به نشانه خونخواهي و ياري رساندن به امام زاده سلطان علي ، از فرزندان امام محمّد باقر(ع) برگزار مي شود. در اين مراسم كه هر ساله مشتاقان زيادي را از گوشه و كنار كشور به سوي خود مي كشد ، ارزش هايي چون كمك به مظلومان و ستمديدگان ، وفاي به عهد ، تعاون و اتحاد در برابر ستم و ... انتقال داده مي شود.

نكته قابل توجه درباره تمام جشن ها و مراسم هايي كه در ايران پس از اسلام برگزار شده ، اين است كه هر گاه يكي از مراسم هاي آييني و مذهبي با انواع ديگر جشن ها و مراسم ها تقارن پيدا كرده است ، آنچه بيشتر افكار و احساسات جامعه را تحت تأثير خود قرار داده ، مراسم هاي آييني و مذهبي بوده است. مثلاً در سال هايي كه محرم و نوروز با هم تقارن پيدا كرده اند ، مردم به جاي اين كه ابتداي آن سال را جشن بگيرند ، آن را با عزاداري امام حسين(ع) آغاز كرده اند و سپس به صورتي تعديل شده ، سنّت هاي نوروز را به جا آورده اند. كه اين خود دليلي بر اهميت دادن ايرانيان به تعاليم ديني و پايبندي به دستورهاي اخلاقي اسلام است.

ايرانيان ، همچنين ، پس از ورود اسلام ، سنّت هاي ايراني و زردشتي خود را به گونه اي بهگزيني و بازسازي كردند كه با اسلام ، سازگار باشد و همين اسلامي شدن و آميختگي سنّت ها با اسلام ، موجب دوام و كارآمدي آنها گرديد. آيين هاي نوروز و سنّت هاي مربوط به پوشش (چادر به سر كردن زنان و شلوار پوشيدن ) از اين قبيل اند.


منابع:
1. نظام هاي اخلاقي در اسلام و ايران (به همراه تحليل جامعه شناسانه از وضعيت اخلاقي در جامعه امروز ايران) ، مجيد محمدي ، تهران: كوير ، 1379.

2. انسان شناسي فرهنگي ، دانيل بيتس و فرد پلاگ ، محسن ثلاثي ، تهران : عليم ، 1375.

3. پايه هاي اجتماعي اخلاق ، محمّد رضا صادقي ، تهران : اشاره ، 1371.

4. آيين ها و جشن هاي كهن در ايران امروز ، محمود روح الأميني ، تهران: آگاه ، 1376.

5 . قرآن و بهگزيني فرهنگ ها ، رقيه صادقي نيري ، تهران: پيام آزادي ، 1378.

6. فرهنگ علوم اجتماعي ، جوليوس گولد و ويليام كولب ، مترجم : محمّد جواد زاهدي مازندراني ، تهران : مازيار ، 1376.

 
امتیاز دهی
 
 

نسخه قابل چاپ


تعداد بازديد اين صفحه: 2243
Guest (PortalGuest)

دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم (شعبه اصفهان)
مجری سایت : شرکت سیگما