مقدمه

با توجه به اينكه كشور ما با رواج فرهنگ غرب كه مبتني بر اسراف ودعوت به مصرف بيشتر است  خواه ،ناخواه  به سوي فرهنگ مصرف ومصرف گرايي پيش مي رود واين امر نه تنها براي نسل امروز بلكه براي نسل هاي آينده خطرآفرين است .اما برخلاف فرهنگ غرب كه بر رقابت وتجمل گرايي استوار است فرهنگ ديني وملي ما بر اصل ميانه روي واعتدال پاي مي فشارد.وانسان را ازهرگونه افراط ومصرف گرايي بر حذر مي دارد

از آنجاكه متاسفانه در كشور بامصرف وهدر روي زياد در همه حوزه ها به ويژه در حوزه انرژي آن هم در بخش مصارف خانگي مواجه هستيم كه در مقايسه با كشورهاي ديگر واستاندارهاي جهاني به هيج وجه قابل قبول نيست بررسي اين موضوع از نظر فقهي وشرعي در كنار مباحث علمي آن ضروري  به نظر مي رسد.تا با آشنايي با معيارها و اصول اسلامي به اصلاح شيوه ها وروش هاي نادرست پرداخته وبه يك الگوي متعادل ومنطقي و به دور از هرگونه افراط وتفريط رسيد.

باتوجه به اهميتي كه اين موضوع دارد وباعنايت به سخنان مقام معظم رهبري در سال گذشته ،پيرامون اسراف و اصلاح در الگوها وروش هاي مصرف، وادامه اين جريان  در امسال برآن شديم تا گامي هرچند كوتاه در جهت آگاهي روشها وشيوه هاي اصلاح مصرف وارائه الگوهاي اصولي در اين بخش عظيم كشور يعني خانواده ها برداريم،اميد است مورد عنايت حضرت حق قرار گيرد.

در اين مجال كوتاه ابتدا به تعريف واژه هاي مصرف،تبذير واسراف پرداخته وسپس به مصاديق اسراف ومصرف گرايي در خانواده در حوزه هاي گوناگون از جمله خوراك ، پوشاك و لوازم زندگي ،منابع طبيعي وانرژي مثل آب،برق، نفت،گاز و.... اشاره گرديده ومبحث را با استناد به آيات وروايات وسيره اهل بيت(ع) با رويكردي علمي وفقهي دنبال مي كند.

در پايان نيزبه طور خلاصه عوامل ايجاد اسراف بيان گرديده ونهايتا باارائه چند راهكار بحث به پايان مي رسد.

برخلاف فرهنگ غرب واروپا كه بر تمتع وبهره وري بيشتر ، رقابت ومسابقه در مصرف وتجمل گرايي وتشريفات زائد استوار است وبرآن پاي مي فشارد. دين اسلام، دين اعتدال، ميانه روي و دوري از افراط و تفريط است. از مجموعه دستورهاي اسلام اينگونه بدست مي آيدكه الگوي مصرف در اين آيين مقدس مبتني بر سه اصل است كه ذيلا به آن اشاره مي گردد:الف)تمتع وانتفاع از مواهب الهي ب)قناعت ج)پرهيز از اسراف وتبذير[1]بنابر اصول ياد شده نه تنها تمتع وانتفاع از مواهب ونعمت هاي الهي و زندگي طبيعي را امري ضروري مي شمرد،كناره گيري از آن را در حد مشروع ناپسند مي داند.همچنين علي رغم فرهنگ غرب كه به مصرف هرچه بيشتر دعوت مي كند اسلام به قناعت ومناعت فرا مي خواند.

از اين رو قبل از تبيين اصل مطلب وپرداختن به بعد مصرف در خانواده مي بايست تعريف روشني از "مصرف" ومفاهيم "تبذيرواسراف "- كه از مصاديق بارز افراط در مصرف مي باشند وقرآن بسيار به آنها اشاره نموده است- داشته باشيم 1-واژه مصرف                               

مصرف واژه اي عربي است كه معمولا به فتح راء تلفظ مشود،در اصل بكسر راء به معناي خرج كردن وبه كار بردن مي باشد[2].ودر اصطلاح اقتصادي عبارت است از ارزش پولي كالاها وخدماتي كه توسط افراد خريداري وتهيه مي شود.مصرف از نگاه اقتصادي،داراي اهميت به سزايي است تاجايي كه اقتصاددانان،بيان داشته اند مصرف،در عين اينكه هدف نهايي توليد وتوزيع است،از عوامل موثر در آن نيز مي باشد.لذا در اينجا مصرفي مورد نظر است كه از حد اعتدال خارج نشده باشد. 3-واژه تبذير

" تبذير" در اصل از ماده" بذر" و به معنى پاشيدن دانه است،وهنگامي كه اين واژه در مباحث اقتصادي به كار مي رود،به معناي مصرف كردن مال،به صورت غير منطقي ونارواست معادل كلمه تبذير در فارسى " ريخت‏وپاش" است.[3]

وهمچنين در تفسير روشن آمده: تبذير مصدر است از مادّه بذر كه بمعنى تفريق و پراكنده كردن باشد، و أغلب در پراكنده كردن دانه‏هاى حبوبات استعمال مى‏شود كه روى برنامه زراعت صورت بگيرد.و چون تبذير خارج از اعتدال شد از مصاديق إسراف مى‏شود.[4]

بنابراين "تبذير"عبارت است از مصرف كردن مال در جايي كه نبايد مصرف شود،هرچند اندك باشد وبراين اساس،تبذير ،نوعي اسراف شمرده مي شود.در روايت داريم كه:"ان التبذير من الاسراف،همانا تبذير نوعي از اسراف است. "همچنين از امام علي(ع)نقل گرديده" ان اعطاءالمال في غير حقه تبذير واسراف.خرج كردن نابجا،به يقين حيف وميل واسراف است".

 به همين خاطر در قرآن در سوره الإسراء  چنين آمده:"وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِيرا[5]

حقّ خويشاوند و بيچاره و در راه مانده را ادا كن و هيچ گونه ريخت و پاش و اسرافى نكن."

"إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً[6] همانا اسرافكاران برادران شيطان‏هايند و شيطان نسبت به پروردگارش بسيار ناسپاس بود."

4-واژه اسراف

اسراف در لغت،به معناي خروج از مرز اعتدال در هر كار است .لغويان و مفسّران در توضيح اين واژه سخنان وتعبيرات مختلفي آورده اند از جمله: در لسان العرب اسراف به مجاوزه القصد[7] معني گشته ودر فرهنگ ابجدي عربي-فارسي به معني افراط و از حد تجاوز كردن[8] آمده است. و به نظر مي رسد جامع ترين آنها بيان راغب اصفهاني است كه السرف تجاوز الحد في كل فعل يفعله الانسان[9]. سرف: تجاوز كردن از حد در هر كاري است كه از انسان سربزند. گرچه استعمال آن در مواردِ زياده روي درانفاق مال بيشتر است و گاهي به خروج از اعتدال در مقدار خرج مال و زماني هم به چگونگي بذل مال و مورد آن اطلاق مي شود ولذا سفيان گفته است آنچه در غير طاعت خدا مصرف شود اسراف است، گرچه مقدار آن كم و ناچيز باشد.

از نگاه قرآن كريم،هر كاري كه خارج از مرز اعتدال انجام شود،اسراف ناميده مي شود وانجام دهنده آن مسرف ناميده مي شود.از اين رو،قرآن همانطور كه شخص پرخوررامسرف مي داند" يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ"[10]گناهكار رانيز مسرف مي داند "قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ..."[11]

در روايتي از امام علي (ع)آمده است:"كل مازاد علي الاقتصاد،اسراف.هرآنچه كه از ميانه روي بگذرد،زياده روي است."[12] همچنين از امام صادق(ع)روايت شده است:"اعلم ان لكل شيءحدا،فان جاوزه كان مسرفا. بدان كه هر چيزي،اندازه اي دارد كه اگر از آن بگذرد،زياده روي است."[13]

با توجه به آنچه كه در تبيين مفهوم اسراف گفته شد،مصاديق اين واژه در زندگي فردي واجتماعي انسان بسيار گسترده است،چنانچه در حديثي از حضرت رسول مي خوانيم:"في كل شيءاسراف،در هرچيزي اسراف وجود دارد.[14]"

مفهوم اسراف،در هر كاري مي تواند محقق شودوهر كاري كه از مرز اعتدال خارج شود،اسراف شمرده مي شود.گاه اسراف در كميت مصرف است:يعني بيش از مقدار مورد نياز مصرف كردن.گاه نيز در كيفيت مصرف تحقق پيدا مي كند،بدين معنا كه مصرف از نظر كمي،بيش از حد نياز نيست،ولي از نظر كيفي،بيش از حد نياز است،مانند پوشيدن لباس ميهماني-كه براي حفظ آبروست –در منزل.[15] 

 گستره ي اسراف ومصرف نادرست در عصرما،بسيار وسيعتراز گذشته مي باشد،بنابراين ،اسراف،تنها در خوردن وآشاميدن نيست،بلكه اسراف در بهره گيري نادرست از هوا ومحيط زيست،استفاده نابجا از وسايل شخصي،استفاده نابهينه از لباس،عدم استفاده درست وبهينه از منابع حياتي وطبيعي مثل آب،نفت، بنزين،گاز وديگر منابع نيز مصداق دارد.وبنابر آنچه گذشت بايد گفت واژه اسراف عنوان كلي وجامع انواع مصرف هاي نارواست.ازاين رو به مصاديق مصارف نادرست وبه دوراز اعتدال كه بايد تحت لواي الگوهاي اسلامي وقرآني اصلاح گردند اشاره اي ميگردد:اين عناوين در دو بخش الف)خوراك ،پوشاك وتامين وسايل وب) منابع طبيعي و انرژي مورد بررسي قرار مي گيرد.

خوراك

از مهم ترين عوامل حفظ بقا براي هر موجود زنده و از آن جمله انسان، عامل تغذيه و كيفيّت آن است. خداوند، طبيعت را سرشار از مواد مختلف مورد نياز انسان قرار داده ودرآن تنوع ايجاد كرده تا بندگانش بتوانند هرچه بيشتر از انواع گوناگون غذاها و ميوه ها و غير آن بهره برداري نمايند وبه همين منظور فرمود:

 آن كساني را كه نعمت ها و رزق هاي پاك خداوند را بر خود و ديگران تحريم مي كنند، به عقاب و بازخواست كشانده خواهند شد[16] در سيره نبىّ اكرم ْ نيز آمده است كه آن حضرت در تغذيه خود از كليّه طعام ها و مواد مختلف غذايي استفاده مي فرمود.[17]

 ازاين رو بهره جويي ناقص و محدود از مواد غذايى، نه تنها جسم را ضعيف و دچار اختلال و كمبود مي سازد، بلكه موجب كاهش مقاومت بدن در برابر هجوم امراض و عوارض گوناگون  مي گردد و حتي در بسياري از موارد، اعصاب و روان آدمي را نيز تحت تأثير قرار مي دهد.

در اين زمينه حضرت صادق (ع)در حديثي فرمودند:
اگر كسي كه چهل روز گوشت نخورد، به بدخلقي دچار مي شود.[18]

حضرت صادق (ع) در يك حديث معتبر فرمودند:
لَيْسَ فِي الطَّعِامِ سَرَف؛در امور مربوط به آذوقه و طعام، اسراف نيست.[19]
بنابراين، منظور از اين حديث شريف اين است كه تأمين احتياجات بدن از راه تغذيه درست وكافي - اگر چه همراه با هزينه زياد باشد - اسراف نيست و نبايد انسان به توهّم وقوع در اسراف، خود را دچار سوء تغذيه نمايد. اما اين ،هرگز به اين معني نيست كه زياده روي در خوردن و ولخرجي و سفره رنگين خارج از معمول با تشريفات زايد و بي مورد، خالي از  اشكال و از دايره  اسراف بيرون است..

ولذا در قسمتي از يك روايت، حضرت امام صادق (ع) فرمودند:.
در آنچه به سلامت و اصلاح بدن كمك كند، اسراف نيست. همانا اسراف در آن چيزي است كه مال را تلف نمايد و به بدن ضرر وارد آورد.[20]

ازسوي ديگر ،پرخوري نيز عوارضي جز خسته و بيمار كردن معده و بر هم زندن اعتدال عمومي بدن ، ره آورد ديگري ندارد.

 امام صادق (ع)درحديثي فرمودند:.
هر دردي از پرخوري ناشي مي شود، مگر تب كه بدون آن نيز عارض بدن مي شود.[21]

چاقي مفرط - كه سرمنشأ بسياري از بيماري هاي قلبي و عروق است - غير از وراثت عاملي جز پرخوري و عدم تحرك جسمانى كافى ندارد و هميشه بهترين دستورالعمل براي تعديل وزن بدن كم خوري و اعتدال در خوراك بوده و هست. امروز ثابت شده است كه يكى از مهم ترين دستورات بهداشتى همين است. زيرا تحقيقات دانشمندان به اين نتيجه رسيده است كه سرچشمه بسيارى از بيمارى ها غذاهاى اضافى است كه به صورت جذب نشده در بدن باقى مى ماند. اين مواد اضافى هم بار سنگينى است براى قلب و ساير دستگاه هاى بدن و هم منبع آماده اى است براى انواع عفونت ها و بيمارى ها. لذا براى درمان بسيارى از بيمارى هاى نخستين گام اين است كه اين مواد مزاحم كه در حقيقت زباله هاى تن انسان هستند، سوخته شوند و پاكسازى جسم عمل گردد.
پس عامل اصلى تشكيل اين مواد مزاحم، اسراف و زياده روى در تغذيه و به اصطلاح «پرخورى» است و راهى براى جلوگيرى از آن جز رعايت اعتدال در غذا نيست. در عصر و زمان ما ، فراوان شده، افراط در تغذيه يا توجه يكى از عوامل اصلى محسوب مى شود و براى از بين بردن اين گونه بيمارى ها راهى جز حركت كافى و ميانه روى در تغذيه نيست. [22]

باز در حديث ديگري امام كاظم(ع) فرمودند:.
اگر مردم در خوراك خويش ميانه روي و اقتصاد را رعايت مي كردند، بدن هاي آنان سالم و معتدل مي گشت.[23]

به همين خاطر خداوند فرموده است: "وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ .[24]

و اوست كسى كه به وجود آورد باغهايى با داربست و بى‏داربست، و درخت خرما و كشتزار با خوردنى‏هاى گوناگون، و زيتون و انار، (برخى ميوه‏ها) شبيه به همند و برخى شباهتى با هم ندارند. همين كه باغها ثمر داد، از ميوه‏اش بخوريد و روز درو كردن و ميوه چيدن حقّ آن (محرومان) را بدهيد و [لي]زياده روي نكنيد، زيرا خداوند، اسراف كاران را دوست ندارد". چرا كه يكي از اشكال اسراف مي تواند افراط وزياده روي در خوردن( كه همان پرخوري است)،باشد كه دراين آيه به آن اشاره گرديده است.

نبىّ اكرم ْ در وصيّتي به اميرالمؤمنين (ع) يكي از چهار چيزي كه موجب تضييع مال مي گردد را خوردن از روي سيرى عنوان مي كنند..[25]و شايد بدين لحاظ، خوردن از روي سيري و زياده روي در آن به نوعي تضييع مال به شمار آيد.

در اين زمينه در مساله 2637رساله امام(ره)آمده:چند چيز در غذا خوردن مكروه است:اول در حال سيري غذا خوردن،دوم پر خوردن و... وهمچنين پوست كندن ميوه و دور انداختن آن پيش از آنكه كاملاخورده شود.

البته  همانطوركه در مساله به آن اشاره شد تنها پرخوري از مصاديق اسراف نيست و استفاده نادرست از نعمت هاي الهي وبد خوردن نيز نوعي ازاسراف قلمداد مي شود. در روايت داريم:حضرت رضا عليه السلام شخصي را مشاهده كردند كه ميوه‌اي را كاملاً نخورد و آن را از منزل خود به دور انداخت امام عليه السلام ناراحت شدند و فرمودند چرا اين كار را انجام دادي اگر شما بي نياز هستيد به افراد نيازمند در جامعه اطعام كنيد.[26]

همچنين دردو روايت ديگر به وضوح اين نوع از اسراف آشكارا بيان گرديده: 

از امام باقر(ع) نقل است كه، پدرم به شدت از اسراف دورى مى كرد. هنگام غذا اگر خرده هاى نان در سفره بود، مى خورد و مى فرمود: خداوند امت هاى گذشته را به خاطر اسراف عذاب فرمود.[27]

قال الصادق عليه السلام: ادني الاسراف هراقة فضل الانأ و ابتذال ثوب الصون و القأ النوي[28]  "

كمترين اندازه اسراف دور ريختن باقي مانده غذا در ظرف و... و دور انداختن هسته‌ي خرماست[ يعني اگر از هسته‌ي خرما هم بشود استفاده‌اي كرد، نبايد آن را دور انداخت]"

در مساله 2636 رساله در آداب غذا خوردن اين نكته ذكر گرديده كه مستحب است آنچه بيرون سفره مي ريزد جمع وخورده شود واگر در بيابان[محيط بيرون از خانه] غذا صرف مي شود آنچه ريخته مي شود براي پرندگان وحيوانات بگذارد.  

متاسفانه مصاديق اسراف در جامعه زياد است: مصرف بالاى نان و ضايعات موجود باقى مانده غذاهايى كه به زباله دانى ريخته مى شود، نيم خوره ميوه جات و ...همگي مشمول اين مساله هستند.وبايد در جهت پيشه كردن قناعت وصرفه جويي و پرهيز از روش ها وشيوه هاي غلط مصرف تلاش كرد.

لباس و پوشاك

خداوند خود جميل است و جمال را دوست دارد و جهان را نيز درنهايت جمال آفريده و ستارگان را در زيباترين صورت براي تزيين آسمان دنيا به وجود آورد و خود، مخلوقات خويش را به زيبايي و حسن، توصيف فرموده است:.
"اَلّذي أَحْسَنَ كُلَّ شَىْ‏ء خَلَقَه...؛.[29]
آن خدايي كه هر چيزي را كه ايجاد كرد نيكو آفريد"

با دقت در سيره رسول اكرم (ص) وائمه معصومين (ع) در ميابيم  اسلام نه تنها با زيبايي طلبي و صرف مال در جهت تأمين و تهيه ابزار لازم در اين زمينه مخالفتي ندارد؛ بلكه در بسياري از موارد به آن سفارش وتشويق هم نموده است و حتي  گاهي آنها را كه خويش و ديگران را از زينت هاي الهي محروم مي كنند، توبيخ كرده‏.[30]

مرحوم امين الاسلام طبرسى(ره) از تفسير عياشي نقل مي كند:.
حضرت امام مجتبي (ع) هرگاه براي اقامه نماز مهيّا مي شد، بهترين لباس خويش را مي پوشيد. وقتي اطرافيان علّت آن را جويا شدند، حضرت فرمود: خداوند زيبا است و زيبايي را دوست دارد و من خودم را براي پروردگارم زينت مي كنم؛ زيرا فرموده است: در وقت رفتن به مسجد خود را زينت كنيد و من دوست دارم نيكوترين لباسم را بپوشم.[31]
در همين راستاست كه در بعضي از روايات حتي داشتن لباس هاي  متعدّد تا به وسيله آن، هم آبرو و موقعيّت اجتماعي خويش را حفظ كند و هم با استفاده به جا و منظّم از تمامي  آنها، از فرسودگي و كهنگي زود رس آنها جلوگيري به عمل آورد، بي اشكال و خارج از اسراف شمرده شده است

در يك حديث معتبر، اسحاق بن عمار مي گويد: از حضرت صادق ژ درباره مردي كه ده جامه دارد و از آنها بهره مندمي شود سؤال كردم، حضرت فرمود: اشكالي ندارد.[32]
باز در حديث ديگري مي گويد: به حضرت امام صادق (ع)عرض كردم آيا صحيح است يك مؤمن ده لباس داشته باشد فرمود: بلى، پرسيدم: بيست لباس فرمود: بلى. سؤال كردم: سي لباس بازهم جواب مثبت داد و فرمود: اين اسراف نيست
روايات در اين زمينه بسيار است .[33]

اما در مقابل، به جنبه هاي مختلف زياده روي واسراف در اين زمينه  توجه گرديده و رعايت تعادل وميانه روي رامتذكر شده اند.

براي مثال درروايت (اصبغ بن نباته)  اميرالمؤمنين (ع) مي فرمايند سه علامت براي شخص اسرافگر وجود دارد: 1. ميخورد آنچه براي او نيست؛ 2. مي خرد آنچه براي او نيست؛ 3. مي پوشد آنچه براي اونيست.[34]

طريحى) مي گويد: معناي حديث اين است[ اسرافكار كسي است ]كه آنچه را بالاتر از شأن او باشد مي خورد و  خريداري مي كند و مي پوشد.[35]

 ديگر آن كه، با استفاده بي رويّه و نامنظّم از پوشاك خود،زمينه كهنگي و مندرس شدن زود رس آنها را فراهم آورد. درقسمتي از روايت اسحاق بن عمار، حضرت صادق(ع) مي فرمايند اسراف اين است كه جامه حفظ آبرويت را در منزل و وقت كار بپوشى .[36]
به مضمون اين حديث شريف، روايات ديگري نيز آمده كه:

حماد بن عيسي نقل مي كند امام صادق (ع) به جامه خواب شخصي نظر انداخت و سپس فرموديكي براي خود او و ديگري براي اهل او و سومي هم براي ميهمانش و چهارمي جايگاه شيطان است.[37]

 ممكن است فردي به دليل موقعيّت خاصّ اجتماعي اش كه لازمه آن، رفت و آمد زياد است نيازمند لباس هاي متعدد باشد كه داشتن آنها فراخور حال وي باشد واسراف نباشد، ولي اگر همان جامه ها را شخص ديگري كه داراي چنين شرايطي نيست داشته باشد، فردي مسرف به حساب آيد.

در رساله عمليه به كيفيت لباس وپوشش بدن از جمله اينكه لباس نمازگزار به ويژه زنان نازك وبدن نما نباشدغصبي نباشد،پاك باشدو...اشاره گرديده وهرگونه زياده روي وافراط ومصرف گرايي نهي گرديده است.

رفاه طلبي وتجمل گرايي در تامين وسايل زندگي

تأمين و تهيّه وسايل و ابزار زندگي در حدّ نياز و نيز مخارج حفظ و تعمير آنها از مصارف ضروري زندگي  محسوب مي شود.فراهم نمودن لوازم مورد نياز زندگى، گرچه از عنوان اسراف خارج است، ولي تجاوز از حدّ اعتدال جايز نيست؛

مانند اين كه ابزاري خريداري كند كه يا مورد نيازش نيست و يا جنبه تشريفات اضافي دارد و يا بيش از مقدار احتياجش باشد كه در هر سه مورد كاري مسرفانه كرده و از حدّ ميانه دور شده است

در روايت است كه:" قال العسكري عليه السلام عليك بالاقتصاد و اياك و الاسراف فانه من فعل الشيطنة[38]

سفارشت مي‌كنم به ميانه‌روي و بازت مي‌دارم از اسراف و زياده‌روي چراكه آن از كارهاي شيطاني است."

در اسلام علاوه بر اينكه مسلمانان رابه زيبايي وآراستگي دعوت مي كند به ساده زيستي وپرهيز از تجمل گرايي توصيه مي نمايد.چراكه رفاه طلبي وخوش گذراني وتجمل گرايي –كه بعضا از چشم وهم چشمي نيز نشات مي گيرد-چنان انسان راسرمست مي كند كه گاه  براي مسائل انساني واخلاقي ارزش قائل نمي شود،ازاين رو مي توان از خطرناك ترين مصاديق اسراف،افراط در رفاه طلبي وتجمل گرايي نام برد كه در قرآن و روايات نيز نسبت به آن هشدار داده شده است:

وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ. وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ

و ما در هيچ ديارى هشدار دهنده‏اى نفرستاديم مگر آن كه افراد خوشگذر آنان گفتند: حتماً ما به آن چه بدان فرستاده شده‏ايد كافريم[39]"

وهمچنين در روايت " اياك والتنعم،فان عباد الله ليسوا بالمتنعمين.از ناز پروردگي دور باش،كه بندگان خداوند نازپرورده نيستند."[40]

منابع طبيعي و انرژي

خداوند در دل زمين عظيم ترين منابع را به وديعت گذارده و به انسانها اجازه و قدرت بهره برداري و تسخير آن را عنايت فرموده است. قرآن كريم مي فرمايد:

"أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ"[41]

آيا نديديد كه خداوند آنچه را در آسمان‏ها و آنچه را در زمين است براى شما مسخّر كرده، و نعمت‏هاى ظاهرى و باطنى خود را بر شما سرازير كرده است، ولى بعضى از مردم بدون هيچ دانش و هدايتى و بدون هيچ كتاب روشنگرى، درباره‏ى خداوند به جدال و ستيز مى‏پردازند.
هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مِا في الارْضِ جَميعاً...؛[42] اوست كه تمامي آنچه در درون و روي زمين است براي استفاده شما آفريد.
ولي عالم طبيعت، جهان تقدير و اندازه است و بي نهايت در آن راه ندارد.

 در اين زمينه قرآن مي فرمايد: اِنّا كُلَّ شَىْ‏ءٍ خَلَقْنِاهُ بِقَدَرٍ؛[43] ما هر چيزي را به اندازه معيّن آفريديم.
و باز مي فرمايد:
وإنْ مِنْ شَى‏ءٍ إى عِنْدَنِا خَزائِنُهُ وَمِا نُنَزِّلُهُ إلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ؛[44]

چيزي از موجودات نيست مگر اين كه خزينه هاي آن در پيش ماست و آن را مگر به اندازه معيّن نازل نمي كنيم.
بر اين اساس، منابع و ذخاير زمين نيز بي نهايت و پايان ناپذير نيست و با مصرف بي رويّه و اسراف گونه آن، به سرعت رو به نقصان خواهد رفت و به زودي به پايان خواهد رسيد.

تمامي امكانات و سرمايه هاي مادّي از قبيل درياها، رودخانه ها و ساير منابع آبي و آبزيان، جنگل ها و مراتع، پرندگان، معادن وساير منابع ثروت ملّي ، كه خداوند آن را مايه حيات و قوام اجتماع قرار داده است؛  حفاظت و استفاده صحيح از آن، اجتماع را به سوي رفاه و  تعالي پيش مي برد و با تأثير مستقيمي كه برحيات اقتصادي جامعه دارند،كاهش و فرسايش آن، بنيه اقتصادي كشور را سست و آن را به طرف نابودي و اضمحلال خواهد كشاند.
 چراكه در حقيقت بيت المال و سرمايه هاي اصلي يك ملّت و ضامن بقاي آن به حساب مي آيند مرحوم علامه طباطبائي - قدس سرّه - در تفسير آيه شريفه:" وَلاتُؤْتُوا السُّفَهِاءَ أمْولَكُمُ الَّتي جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِيِاماً" مي فرمايد:.
مقصود از (اموالكم) در آيه شريفه، اموال يتيمان است و اما اين كه خطاب به اولياي آنها مي فرمايد: مال هاي شما، با اين عنايت است كه مجموع اموال و ثروتى كه در روى كره زمين و زير آن و بالآخره در دنيا وجود دارد متعلق به عموم ساكنان اين كره است، و مصلحت عمومي اجتماع كه بر پايه مالكيت شخصي استوار است، اقتضا مي كند هر فردي از جامعه مالك جزيي از كلّ مال باشد. پس بر همگان لازم است، توجه داشته باشند كه آنها يك مجتمع واحدند و مجموعه ثروت روي زمين براي تمامي آنهاست و برهر يك وظيفه است تا از آن حفاظت و پاسداري نمايند و از اين كه انسانهاي غيرعاقل و بي كفايت مانند كودك و ديوانه بر آن مسلّط شوند و آن را به تباهي بكشند، ممانعت به عمل آورند.[45]
پس از اين مقدمه به بررسي يكي از مهمترين منابع انرژي مي پردازيم:

الف)منابع آبي

 يكي از سرمايه هاي عظيمي كه خداوند بي منت در اختيار بشر قرار داده آب است.آب، موهبتي الهي است كه كمتر نعمتي با آن برابري و همساني مي كند. آب مايه حيات است و زندگي بدون آن ممكن نيست. قرآن مجيد مي فرمايد:
وَجَعَلْنِا مِنَ الْمِاءِ كُلَّ شَىْ‏ءٍ حَىّ.ٍ[46]
تمام موجودات زنده را از آب قرار داديم.
زندگي انسان وهمه موجودات مستقيماً به آب بستگي دارد؛پس ازاهميت زيادي برخوردار است.

 امام صادق (ع) زماني كه نام مبارك پيامبر در حضورشان برده شد، عرض كرد:
پروردگارا تو مي داني كه رسولت در نزد ما از پدران و مادران و خويشاوندان و آب سرد و گوارا محبوبتر است.[47]

در اين حديث، حضرت صادق (ع) در بين نعمت هاي مصرفي بي شمار الهى، نعمتي بالاتر از آب پيدا نمي كند تا براي نشان دادن شدّت علاقه خود به نبي گرامي اسلام ، معرفي نمايد و اين ،نشان دهنده ان است كه همان گونه كه رسول اكرم(ص) به بشر روح معنوي و حيات جاوداني مي بخشد آب نيز براي حيات جسمي و طبيعي انسان ضروري است واين اهميت اين ماده حياتي را مي رساند.[48] بديهي است با توجّه به اين كه منابع تأمين آب و به ويژه آب آشاميدنى، محدود و همه ساله در خطر كاهش و كمبود است، زياده روي در مصرف و به هدر دادن آن، نتايج زيانباري در سرنوشت بشر به جاي خواهد گذاشت وقرآن نيز به اين مساله دقت نظر ويژه اي داشته است.

 در سوره اعراف آيه 31آمده:"يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ[49] اى فرزندان آدم! نزد هر مسجد (به هنگام نماز، لباس و) زينت‏هاى خود را برگيريد و بخوريد و بياشاميد و اسراف نكنيد، همانا خداوند اسرافكاران را دوست ندارد."

با عنايت به اين آيه و همچنين روايات حضرات معصومين  در مي يابيم كه زياده روي در نوشيدن آب و همچنين شيوه نادرست مصرف آن از مصاديق اسراف شمرده شده وحتي اسراف آب در وضو و نيز دور ريختن اضافه آب آشاميدني را تقبيح و از آن نكوهش به عمل آورده اند  در حديثى مى‏خوانيم پيامبر( ص) از راهى عبور مى‏كرد، يكى از يارانش بنام سعد مشغول وضو گرفتن بود، و آب زياد مى‏ريخت، فرمود: چرا اسراف مى‏كنى اى سعد! عرض كرد: آيا در آب وضو نيز اسراف است؟ فرمود:نعم و ان كنت على نهر جار:" آرى هر چند در كنار نهر جارى باشى.[50]

 در حالات امام خميني - رضوان الله تعالي عليه - نقل شده كه ايشان در فاصله هاي بين اعمال وضو، شيرآب را باز نگه نمي داشتند .دراحكام مربوط به وضو درمساله248 داريم كه شستن صورت ودستها در مرتبه اول واجب و مرتبه دوم جايزومرتبه سوم وبيشتر از آن حرام است واگر با يك مشت آب تمام عضو شسته شود وبه قصد وضو بريزديك مرتبه حساب مي شود. با دقت در اين مساله وهمچنين كيفيت وضوي ارتماسي[51] مي توان دريافت كه توجه وحساسيت دين مبين اسلام به درست مصرف كردن حتي در جزئي ترين امورتا چه اندازه مي باشد.

همچنين در احكام مربوط به طهارت اشياء وظروف نجس، شستن با حداقل ميزان ومرتبه آب كافي دانسته شده [52]وبيش از اين مقدار را جايز ندانسته ودر حيطه وسواس قلمداد كرده اند ومي دانيم كه وسواس فكري وعملي كه منجر به تكرارعملي مي گردد در اسلام مردود ومورد نهي اكيد واقع گرديده است. 

از ديگر نكات جالبي كه مي توان ذكر كرد اشاره به اين مطلب است كه به غيرآب،زمين وآفتاب نيز تحت شرايطي جزء پاك كننده ها هستند واين ا مر مي تواندبه كاهش مصرف آب تاحدودي كمك كند.[53]

ويلي برانت مي نويسد:.
در اواخر سال 1984 يكي از مؤسّسات پژوهشي خصوصي آمريكا هشدار داد كه اگر هدر دادن منابع آب همچنان ادامه يابد، جهان دردهه آينده با بحران آب شديدي روبه رو خواهد شد... بنا به برآوردهاي سازمان ملل متّحد هم اكنون نيمي از مردم جهان سوم به آب آشاميدني تازه و گوارا دسترسي ندارند و همه ساله حدود بيست ميليون نفر بر شمار اين افراد افزوده مي شود[54].

گفتني است با فرا رسيدن ايام تابستان و شروع فصل گرما وبا توجه به وضعيت نگران كننده اي كه در تأمين آب شرب و آب مورد نياز بخش كشاورزي، داشته ايم، در حال حاضر بيش از ۷۰ درصد آب در مزارع كشور به دليل عدم بهره گيري از شيوه هاي نامناسب آبياري به هدر مي رود.وافزايش سرانه مصرف آب در مصارف خانگي از ديگر مواردي است كه بر روند نگران كننده آب دامن مي زند.ومتاسفانه بايد  بدانيم سرانه مصرف آب هر ايراني چند برابر سرانه جهاني است.
واين هشدار بزرگي درجهت مصرف درست است.

ب)نفت وگازو بنزين  و برق وتلفن

نفت وگاز ، از مهم ترين منابع تأمين انرژي در جهان معاصر است. گذشته از آن به جهت فرآورده هاي بي شمار حاصله از آنها در زمينه هاي گوناگون، نقش اساسي و بي همتا در بهبود زندگي و رفاه انسان دارد . حفاظت از آن جز با احتياط و مراقبت كامل در مصرف، امكان پذير نخواهد بود و در نتيجه همين صرفه جويي است كه فرزندان و اعقاب اين ملّت نيز، فرصت استفاده و برخورداري از آن را پيدا خواهند نمود.خداوند در كتاب آسماني مي فرمايد:

"إنَّ اللّه يَأْمُرُكُمْ أنْ تُؤَدُّوا اهَمِانِاتِ إِلي أهْلِها...[55]
خداوند به شما فرمان مي دهد تا امانت ها را سالم به اهل آن بسپاريد. " از اين رو درصرفه جويي ومصرف صحيح اين مخازن مهم بايد دقت كرد.

يكي از مصاديق بسيار بارز اسراف در كشور ما، اسراف ومصرف نادرست وافراطي در مصرف  انرژي و مواد سوختي است. يكي از بخش هاي پرمصرف سوخت و انرژي-همانطور كه اشاره شد- مصرف خانگي آن است؛ متأسفانه امروزه به دليل عدم رعايت استاندارد در ساخت و ساز، ساخت در و پنجره ها و عايق بندي مناسب در بنا ها بخش عمده اي از سوخت و انرژي مصرفي در منازل ضايع مي شود. الگوي نادرست مصرف سوخت در منازل باعث شده تا مصرف سوخت در واحدهاي مسكوني به شكل افسارگسيخته اي افزايش يابد.

لازم به ذكر است بيشترين ميزان انرژي كه در خانه مصرف مي شود در جهت تامين حرارت و تهيه آب گرم مورد نياز در منزل مي باشد.به همين دليل آبگرمكن ها بايد هر سال تعمير يا سرويس شوند تا از اتلاف انرژي جلوگيري شود.

همچنين امروزه برق به عنوان انرژي مادر مطرح است ونقش تعيين كننده ان در صنعت،كشاورزي،ساختمان سازي،و...بر كسي پوشيده نيست.با توجه به اين واقعيت ترديدي در ضرورت صرفه جويي در انرژي برق ولزوم استفاده صحيح ازآن باقي نمي ماند وزياده روي در آن اسراف محسوب مي گردد.

در روايت داريم:" نبىّ اكرم(ص) در وصيّتي به اميرالمؤمنين (ع) ؛... روشن كردن چراغ در مهتاب؛ زراعت در زمين سخت و غير قابل كشت و.... از مواردي كه موجب تضييع مال مي گردد معرفي  مي كند."[56]

نداشتن الگوهاي صحيح مصرف و عدم آشنايي با روش استفاده كردن از وسائل برقي وهمچنين عدم دقت در خريد وسائلي كه داراي استانداردها وبرچسب هاي انرژي است هدر رفت انرژي راتا حد قابل ملاحظه اي بالا مي برد.

از ديگر منابع انرژي كه باز هم بيشترين مصرف را در كشور به خود اختصاص داده ماده سوختي بنزين است.. بنا بر گزارش موسسه «ماركت اوراكل» ايران از نظر ارائه بنزين ارزان سومين كشور و از نظر ميزان يارانه پرداختي به اين كالا نخستين كشور در ميان كشورهاي جهان است و بيش از 36درصد كل مصرف بنزين خاورميانه در سال 2007در ايران مصرف ‌گرديده است. متوسط مصرف سوخت خودروهاي بنزيني در كشورمان حدود 11 ليتر در روز است در حالي كه متوسط مصرف سوخت در كشورهاي ديگر نظير آلمان و ژاپن 5/2در انگليس 5/3در فرانسه 9/1در كانادا 5/6 و در كشور آمريكا 3/7 ليتر در روز است.هر 10سال يك بار ميزان مصرف سوخت در ايران 2  برابر مي‌شود اما اين نرخ رشد در مقياس جهاني يك تا 2 درصد بيشتر نيست و ميزان سوخت مصرفي جهان در حدود هر 50 سال يك بار 2 برابر مي‌شود. يعني ايران در مقايسه با ميانگين جهاني 4تا 5برابر بيشتر سوخت مصرف مي‌كند. هم‌اكنون 9 درصد سوخت جهان در ايران و توسط تنها يك درصد جمعيت جهان مصرف مي‌شود. و در سالهاي گذشته بيش از 38درصد از بودجه سالانه دولت ايران به يارانه بنزين اختصاص مي‌يافت در حالي كه در صورت مصرف استاندارد، ايران مي‌تواند يكي از صادر كنندگان بنزين باشد.[57]

از دلايل افزايش مصرف بنزين در كشور مي توان به علاقه ما ايرانيان براي استفاده از خودروهاي پرمصرف واستفاده بيش از حد از خودروهاي شخصي وهمچنين كمبود امكانات حمل و نقل عمومي شهري و بين شهري اشاره كرد.

در كشورهاي پيشرفته ،افراد ترجيح مي دهند فقط در كارهاي ضروري از خودرو شخصي استفاده كنند و در بقيه موارد از سيستم حمل ونقل عمومي بهره مي برند .البته در اين كشورها سيستم حمل و نقل بين شهري مانند قطارهاي سريع السير برقي و سيستم حمل و نقل درون شهري كامل و راحت مثل مترو  وجود دارد.در اين كشورها به دليل وجود سيستم حمل ونقل عمومي كارا، استفاده از خودروهاي شخصي توسط افراد كاهش چشمگيري پيدا كرده است. اما متاسفانه در ايران به دليل توسعه نيافتگي حمل ونقل عمومي، استفاده از خودروهاي شخصي درصد بالايي را به خود اختصاص داده است.

براي اينكه بتوانيم به اصلاح روشها و الگوهاي مصرف  بپردازيم مي بايست به علل وعواملي كه منجر به اين امر مي گردد اشاره اي داشته باشيم:

علل پيدايش اسراف ومصرف گرايي وافراط در اين زمينه را مي توان به طور كلي به دودسته تقسيم كرد:1ـ عامل اخلاقي  2ـ عامل رواني

1-عوامل اخلاقي:

الف : ضعف ايمان[58]. مهمترين عاملي كه انسان را درمقابل منكر مقاوم كرده و از افتادن در ورطه گناه باز مي دارد ايمان است و شخصي كه دچار اسراف شده بي ترديد ايمان در قلب او آنگونه كه بايد قوت نگرفته است .
ب: پيروي از هوي نفس :" ان النفس لاماره بسوء الا ما رحم ربي"[59]
نفس انسان هماره انسان را به بدي مي خواند مگر اينكه خدا رحم كند و شخص مسرف كسي است كه مغلوب نفس اماره گشته است .
ج) طغيان وسركشي
آن گاه كه روحيه سركشي وطغيان در وجود انساني ريشه دواند، باسرعت وشتاب وصف ناپذيري به سوي زندگي همراه با اسراف وتبذير پيش مي رود.قرآن كريم مي فرمايد:

"...وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ [60]

وبه درستي كه فرعون و اشرافيان در روي زمين برترى‏جوى واستكبار ورزيد وهمانا او از اسراف پيشگان بود."

2-عوامل رواني :

الف) : الگوهاي نادرست رفتاري و تربيت خانوادگي

از ويژگي هاي اساسي انسان،تربيت پذيري والگو گيري اوست.برخلاف ساير حيوانات كه اساس حركات آنها منشاءغريزي دارد،در مسير تربيت صحيح واصلاح الگوي رفتاري،عامل خانواده نقش بسيار مهمي دارد. بر اين اساس،روشن است فردي كه در خانواده اي تربيت ورشد يابد كه اعضاي خانواده وبزرگ ترهاي آن،الگوي صحيحي براي مصرف نداشته وبه هر دليلي به زياده روي وبي بندوباري در مصرف خو گرفته باشند،اين روش نيز همانند ساير جهات اخلاقي در ساختار روحي او تاثير خواهد گذاشت وآن را به عنوان يك صفت به دست آمده از خانواده،به اجتماع ونيز خانواده اي كه خود تشكيل خواهد داد،منتقل خواهد كرد،مگر اين كه با تغيير اخلاق وتربيت،خويش را از گرفتاري نجات بخشد.

ب) اخلاق وروحيات فردي: 

در بعضي افراد زمينه اسراف را بايد در شخصيت اخلاقي وروحي آنان جستجو كرد،زيرا شخصي كه به تجاوز وقانون شكني عادت كرده وبه گناه وزياده خواهي خو گرفته ،معمولا نمي تواند فرد معتدلي باسد وروحيه ميانه رو وصرفه جويي داشته باشد.

ج)خودنمايي

اسراف،ولخرجي وريخت وپاش هاي غير معقول را مي توان از نتايج عقده هاي رواني واختلال در شخصيت اسراف كننده برشمرد،زيرا شخص مسرف،بااين عمل خود در جستجوي بازيافتن شخصيت سركوب شده خويش است وفكر مي كند بااين روش در اجتماع  به عنوان انساني دست ودل باز وبي اعتنا به ثروت مطرح مي گردد.

د)تقليد كوركورانه

بعضي افراد هميشه مي خواهند زندگي شان را باكساني كه در نظر آنها شرافت وموقعيت بالاتري دارد هماهنگ سازد.اين احساس چون همواره  همراه با هدايت عقل ودرايت وانتخاب الگوهاي مناسب وصحيح نيست، ناخودآگاه انسان را ازجهت اصلي منحرف ساخته وبه ورطه ديگري رهنمون مي سازد وگرفتار چشم وهم چشمي هايي كه از روي تقليد وپيروي كوركورانه است،مي گرداند كه اين مساله نيز از عوامل اسراف وريخت وپاش هاي غير ضروري شمرده مي شود.

ه)ثروت ودر آمد مالي زياد

خانواده اي كه درآمد مالي وسرمايه اش تنها به اندازه ضرورت ها ونيازهاي اوست،به ناچار براي پاسخگويي به آن ضرورت ها،در صدد تعادل و كنترل مصرف در آن بر خواهد آمد،ولي اگر ميزان ثروت آن بر مقدار احتياجات ونياز هاي واقعي آن افزوده شود،چنانچه اعضا وبه ويژه مدير خانواده از تربيت اخلاقي وفرهنگ صحيح مصرف بي بهره باشند،به خيال اين كه زياده روي واسراف،به بنيه مالي آنان خللي نمي رساند به هين عمل دست مي زنند.

و)استكبار و سياست ترويج روحيه مصرف گرايي  

يكي از ترفند ها وحيله هاي سياستمداران جهت رسيدن به منافع اقتصادي ومادي خود ترويج وگسترش فرهنگ مصرف گرايي ولخرجي واسراف است كه بعضا با توليد كالاهاي كم دوام وارزان قيمت وتنوع در ارائه مدها ومدل هاي سالانه سعي در رسيدن به اهداف منفعت جويانه خود دارند.همچنين  غارتگران جهاني كه در صدد تحميل سلطه خود بر ملت هاي ضعيف تر هستند بدين وسيله به عنوان حربه بسيار كارآمد در رسيدن به مقصد خود استفاده مي كنند.

ز)تبليغات

جنگ رواني وتبليغات گسترده رسانه ها كه با هدف ترويج روحيه مصرف گرايي وتجملاتي دنبال مي شود تاثير زيادي بر افكار عمومي وميل به مصرف بشتر وريخت وپاش واسراف دارد.

زندگي اسرافگرانه وتجملاتي علاوه بر اينكه روح عاطفي و انساني را از بين مي برد ، از نظر اقتصادي نيز به شخص مسرف و بلكه به اجتماع آسيب مي رساند؛ چرا كه سرمايه ها را پايان مي بخشد و فرد و جامعه را به نابودي مي كشاند. امام علي(ع) مي فرمايد: «هركس اعتدال و ميانه روي را خوب رعايت نكند، در اثر اسرافگري به نابودي كشيده مي شود.[61]

 بنابراين راه نجات و پيشرفت در داشتن  اعتدال است و اين روش باعث ثبات  وموفقيت مي شود. امام علي(ع) در اين باره فرموده اند: "ناديده گرفتن برنامه اعتدال در زندگي باعث فقر و بدبختي مي گردد.[62]

قرآن ميانه روي واعتدال را الگوي صحيح مصرف و عامل پايداري خانواده و جامعه معرفي مي كند.

"وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً[63]

 آنان كه هر گاه انفاق كنند، نه از حد گذرند و نه تنگ گيرند و ميان اين دو روش اعتدال دارند،" قوام به معناي حد وسط و اعتدال است.

يكي از تدابير مهم اسلام براي تأمين زندگي و جلوگيري از فقر ارائه الگوي صحيح است. امام صادق(ع) فرموده است: ضمانت مي كنم كسي كه ميانه روي كند، فقير نشود[64]. رعايت اعتدال در هزينه هاي زندگي به قدري مهم است كه امام علي(ع) درك لذت ايمان واقعي را منوط به آن دانسته و فرموده اند: انساني كه اين سه خصلت را نداشته باشد، حقيقت ايمان را نخواهد چشيد: ژرف انديشي در علم دين، شكيبايي در حوادث، اندازه گيري نيكو در امر معيشت. امام كاظم(ع) نيز فرموده اند: هيچ انساني با ميانه روي نيازمند نمي شود.[65]

همانطور كه گفته شد مصرف گرايي  واسراف در كشوربسيار گسترده گرديده ونيازمند فرهنگ سازي پايدار ونهادينه كردن اصول و رفتاردرست در جهت  اصلاح روند شكل گرفته مي باشد كه اين امر مستلزم داشتن همتي بلند وعزمي راسخ مي باشد. اصلاح روشها علاوه بر پيشرفتهاي  علمي سبب ارتقاي شاخص‌هاي زندگي و كاهش هزينه‌‌ها مي گردد. از سوي ديگر مردم ايران به علت پيوند با دين و مظاهر مقدس ديني به خوبي سنت هاي نهادينه شده را مي پذيرند و بدان ارج مي نهند لذا مي توان در بخش آموزش  از تعاليم و آموزه هاي ديني كه بر صرفه جويي تاكيد دارند نيز بهره بيشتري برد.

باتوجه به اينكه نقش زنان درخانه و خانواده بيشتر است ودر چرخه مصرف سهم به سزايي دارند ارائه برخي نكات در اين زمينه مي تواند مفيد واقع گردداز جمله اينكه:

الف- مديريت امور منزل با زنان است. مي توان با توضيحات قانع كننده افراد خانواده را به رعايت نظم و نظافت و صرفه جويي تشويق نمود كه در اين صورت از نظر مالي و صرفه جويي در وقت بسيار كارساز است. مانند هر كار ديگر كه ” پيشگيري بهتر از درمان است“ وضع مقرراتي براي برقراري نظم و نظافت كه در آن تمام اعضاي خانواده نقش فعال داشته باشند بسيار موثر است. پس تميز كردن مهم است ولي تميز نگهداشتن مهم تر. به خصوص در اين مورد روشهايي اتخاذ شود كه كمترين مقدار مواد پاك كننده و كمترين مدت زمان را لازم داشته باشد.

ب- چون بيشترين درآمد خانواده معمولاً صرف تهيه مواد غذايي مي شود، رعايت اين نكات ضروري است:

 كيفيت غذاهاي تازه اي كه از مواد خام اوليه به صورت بهداشتي در منزل تهيه مي شود بهتر از غذاهاي آماده و نيمه آماده بيرون است و هزينه كمتري دربردارد.

 آگاهي ما از مواد نگهدارنده كه به مواد غذايي به اصطلاح با دوام افزوده مي شود و اثر شيميايي اين مواد بر بدن مي تواند در نوع غذايي كه مصرف مي كنيم تعيين كننده مي باشد.

 متخصصين مي گويند تا آنجا كه مي توانيد فاصله ميز غذاي خود را تا مزرعه كوتاهتر كنيد.

هنگام خريد تا آنجا كه ممكن است هميشه بزرگترين اندازه مواد مورد نياز را تهيه كنيم چون در اين صورت هزينه بسته بندي كمتر و مقدار بيشتري دريافت مي كنيم.

 آگاهانه توصيه مي كنند هنگامي كه گرسنه هستيد، براي خريد مواد غذايي اقدام نكنيد زيرا موادي را خواهيد خريد كه لازم نداريد.

 بهتر است تا آنجا كه مي توانيم از ظروف يكبار مصرف استفاده نكنيم زيرا هم هزينه اضافه بر خانواده تحميل مي شود و هم اين زباله ها باعث آلودگي محيط زيست مي شوند.
براي آنكه نشان دهيم انسانهايي موقعيت شناس و حساس نسبت به مسائل جهان خود هستيم، روشي در زندگي اتخاذ كنيم تا به محيط زندگي خود آسيبي نرسانيم. به عنوان مثال:

- با مصرف كمتر، زباله خانگي را تا آنجا كه مقدور است كاهش دهيم.
-زباله هاي خشك مانند كاغذ و مقوا ،شيشه، پلاستيك و فلزات را جداگانه جمع آوري و به مراكز بازيافت تحويل دهيم.
- از دستمالهاي پارچه اي به جاي كلينكس و از كيسه هاي پارچه اي براي خريد استفاده كنيم و كيسه نايلوني كمتر به منزل بياوريم.
- در صورت امكان ياد بگيريم از مواد غذايي زائد، كمپوست يا كود گياهي تهيه نموده و در باغچه گلدان يا ظرفهاي يكبار مصرف سبزيكاري كنيم.
-  قبل از آنكه هر چيزي دور انداخته شود، فكر كنيم چگونه مي توان آن را به يك شي قابل استفاده تبديل نمود.مثل تهيه كاور لباس از ملحفه هاي كهنه، استفاده از شيشه هاي دهانه گشاد براي نگهداري شكر، برنج، آرد و ...
- اگر براي تغذيه كودكان در مدرسه به جاي استفاده از كيسه نايلوني از كيسه هاي پارچه اي كه خود تهيه كرده ايم استفاده كنيم. روزانه فقط در تهران 4 ميليون كيسه فريزر كمتر مصرف خواهد شد.

ج-رعايت اصل انتخاب اصلح

هنگام خريد لوازم منزل به جاست كه بهترين و محكم ترين نوع را خريداري كنيم. هر چند كه هزينه بيشتري بايد بپردازيم ولي در دراز مدت استحكام و دوام آن جبران قيمت بالاتر را خواهد كرد.يك ضرب المثل انگليسي مي گويد: ” من هنوز آنقدر ثروتمند نشده ام كه جنس ارزان بخرم“انتخاب صحيح وسيله ي موردنياز هرچند گران وليبا كيفيت بسيار پر اهميت است زيرا در صورت انتخاب غلط در حقيقت سرمايه ي خانواده به هدر رفته است..

د- در زمينه صرفه جويي در برق

 بايد لامپهاي اضافي را خاموش كرد،لامپهاي روشنايي بايد مرتباً گردگيري شوند.لامپهاي غبار گرفته روشنايي كمتري دارند و باعث اتلاف انرژي مي شوند.
-اگر نياز بيشتري به نور هست استفاده از يك لامپ بزرگتر با صرفه تر است.مثلاً يك لامپ 100 واتي بيشتر از 2 لامپ 60 واتي نور مي دهد.

-حتي الامكان از نور طبيعي روز استفاده گرددواز روشن كردن لامپ هاي اضافي ولوازم برقي پرمصرف(اتو جارو برقي و...)در ساعات اوج مصرف(19 الي 22)خودداري گردد.واستفاده از وسائل پرمصرف رابه ساعات اوليه روزهاي تعطيل واگذار كنيم.

-با روش صحيح استفاده از وسائل منزل آشنا گرديده وبه فرزندان خود نيز آموزش دهيم.

 -همچنين هنگام خريد  وسائل بايد به نشان استاندارد، برچسب انرژي و موارد ايمني دقت كنيم. يخچال براي حفظ مواد غذايي از فاسد شدن و براي سالم ماندن غذاها نقش مهمي دارد. براي خريد يخچال توجه به ظرفيت و ميزان مصرف برق اهميت زيادي دارد.  از آنجا كه باز و بسته كردن در يخچال باعث استهلاك، فعاليت بيشتر موتور يخچال و همچنين مصرف برق بيشتري مي شود، بهتر است تا حد امكان از يخچال هايي استفاده كرد كه روي در آن آبسرد كن و يخ ساز وجود دارد.

ه- در زمينه صرفه جويي در آب

آبي كه ما مصرف مي كنيم آب شيرين است كه فقط 1/1 درصد آبها را تشكيل مي دهد .ايران كشوري نيمه خشك و كم آب است.با وجود چنين شرايطي هر ايراني در زمان استحمام 6 برابر و در زمان مسواك زدن 26 برابر يك اروپايي آب مصرف مي كند.هر شيري كه بي جهت باز گذاشته شود در هر دقيقه 11 تا 19 ليتر آب سالم را وارد فاضلاب مي كند.بنابراين صرفه جويي در آب هنگام حمام رفتن ودوش گرفتن ونصب سردوش مناسب توصيه مي گردد.
-كم كردن فشار آب مصرفي در خانه ها و جلوگيري از چكه كردن شيرها ، از هدر رفتن آب جلوگيري مي كند.

-مي توان چاي باقي مانده در قوري، آبي كه تخم مرغ در آن پخته شده و آب اضافه از وضو گرفتن ،آبي را كه براي شستن ميوه ها و سبزيها و يا از آبكش كردن پلو به دست مي آيد رابراي آبياري باغچه و گلدانها استفاده نمود.
- ماشين لباس شويي از لوازم خانگي است كه در بيشتر خانه ها وجود دارد. حداكثر مصرف ماشين لباس شويي حدود 35 كيلو وات در ساعت است كه بيشتر اين انرژي صرف گرم كردن آب مي شود. بنابراين در مورد خريد اين وسيله نيز توجه به برچسب انرژي بسيار مهم است.

سعي كنيم براي شستن لباسها در ماشين لباسشويي هر بار مقدار بيشتري لباس را شسته، يعني ازنهايت ظرفيت ماشين استفاده كنيم.

- اگربه جاي لوله آب از جارو براي تميز كردن پله ها و معبرها استفاده شود، مقدار بسيار زيادي از آب سالم براي مصارف ضروري ذخيره مي شود

- بهتر است گرماي خانه در زمستان تنظيم گردد وباپوشيدن لباسهاي گرم از تلاف  سوخت جلوگيري كنيم.اگر براي پنجره ها و درها از نوار درزگير استفاده شود نه تنها مبادله حرارتي با هواي بيرون كمتر صورت مي گيرد بلكه از آلودگي صوتي نيز در امان خواهيم بود.

اما راهكارهايي كه مي توان به آن به طور كلي و خلاصه به آن اشاره كرد اين امور هستند:

1-تحكيم ارزشهاي ديني چون زهد،قناعت وميانه روي در همه امور جامعه

2-نهادينه نمودن فرهنگ قناعت در خانواده ها،چون خواه ناخواه اين روحيه به فرزندان منتقل مي گردد.

3-دوري خواص وشخصيت هاي مهم جامعه از زندگي اشرافي و تجملي،چرا كه شيوه زندگي آن ها بر افراد جامعه تاثير دارد.

4-كنترل تبليغات بازرگاني

در 40 سال گذشته تبليغات يكي از سريع الرشدترين صنايع جهان بوده است. ما در مدت شبانه روز دائماً با تبليغات فريبنده مبتني بر روانشناسي و جامعه شناسي رو به رو هستيم. اين تبليغات مي تواند افراد سطحي و ظاهربين را به خريدهاي نامناسب ترغيب كند. براي خنثي كردن اثر تبليغ مي توان خانواده را قانع كرد كه جنس خوب نياز به تبليغ ندارد. پس براي اين تبليغ و هزينه اي كه براي پخش آن صرف مي كنند، منظوري گمراه كننده وجود دارد.

5-تغيير باورهاي افراد از مصرف متعارف و مورد نياز و چگونگي درست مصرف كردن از طريق[66]:

- آشنايي با روش‌هاي صرفه جويي در مصرف (بويژه در مورد مصرف انرژي .)

- پرهيز از تجمل گرايي و رفاه‌زدگي.

متأسفانه رسانه هاي جمعي، خواسته يا  ناخواسته كمك شاياني به ترويج فرهنگ مصرف گرايي وتجمل گرايي مي كنند. پخش برخي سريال هاي تلويزيوني ساخت داخل كه در آن هنرپيشه ها آخرين مد پوشش لباس، اتومبيل آخرين مدل، شيك ترين دكوراسيون و.‎.. را تشخصي خاص و در قالبي غيرواقعي به بيننده تلقين مي كنند، رفته رفته اين ذهنيت را در تماشاچي القا مي كند كه وجود اين ظواهر موجب چنين مقبوليتي مي شود در حالي كه همين شخصيت هاي داستاني هيچ وقت كتاب نمي خوانند و لذا اين سريال ها بيش از آن كه پيام واقعي خود را در جامعه ترويج دهند ناخواسته به تبليغ مدها مي پردازند.»

- پرهيز از چشم و همچشمي در خريد اموال و اقلام مصرفي و تزئيني ( اسباب و اثاثيه منزل .)

-آشنايي با توصيه‌ها و دستورات دين اسلام در مورد قناعت، صرفه جويي و اسراف.

- آشنايي با آسيب‌ها و زيان‌هاي ناشي از مصرف بي‌رويه بر اقتصاد كشور و منابع ملي.

- تعهد و خويشتنداري ( تقوا ) شخصي و مقابله با وسوسه‌هاي نفساني و هوس‌پروري (بويژه در تجمل‌گرايي.)

- خريد مايحتاج منزل به ميزان لازم و متعارف و در حد استفاده معقو ل و متعادل.

- درك اين حقيقت كه مصرف بي‌رويه و نابجاي ثروت‌هاي خدادادي، باعث تباهي نعمت‌هاي الهي و خيانت به آيندگان است.

6-گسترش وتقويت سياست هاي راهبردي دولت ازطريق:

 - جلو‌گيري از هدر رفتن آب، برق، گاز و ديگر سرمايه‌هاي ملي به علت فرسودگي شبكه انتقال و توزيع و يا عدم ذخيره‌‌‌سازي مناسب آنها.

- ساماندهي توزيع يارانه‌ها به كالاهاي اساسي و انرژي مصرفي براساس استاندارد ميزان مصرف سرانه و پرداخت هزينه مازاد مصرف از سوي خود افراد.

- فرهنگ‌سازي براي مصرف متعادل و منطقي و ايجاد الگوي صحيح مصرف در جامعه از طريق آموزش و پرورش، رسانه‌ها و... بويژه از طريق سينما و تلويزيون در فيلم‌ها و سريال‌ها.

- وضع قوانين و مقررّات لازم براي اجراي الگوي صحيح مصرف در جامعه و پرهيز از مصرف بي‌رويه.

- برخورد قانوني با متخلّفان و تضييع كنندگان منابع و منافع ملي.

- تسريع در پروژه‌هاي زيربنايي كه مي‌توانند به ذخيره‌سازي انرژي و منابع طبيعي كمك كنند مثل سد سازي، راه‌اندازي پالايشگاه‌ها و مجتمع‌هاي پتروشيمي، شبكه‌هاي انتقال و توزيع آب، گاز و برق، نيروگاه‌هاي هسته‌اي و....

- توليد و توزيع كالاهايي كه مي‌توانند در مصرف جامعه صرفه‌جويي ايجادكنند مثل لامپ‌هاي كم‌مصرف.

در كشورما حدود يك پنجم برق توليدي به مصرف روشنايي مي رسد كه 69 درصد آن در خانه ها است لذا با استفاده از لامپ هاي كم مصرف مي توان تاحدود زيادي در اين زمينه صرفه جويي كرد.

- اجراي آيين نامه‌ها و مقررات مهندسي كه به بهينه سازي ساختمان‌ها در مصرف انرژي كمك مي‌كند.

- نظارت دقيق بر توليد كالاهاي اساسي مثل نان، گوشت، برنج، روغن، شكر، سيفي جات، ميوه جات با كمترين ضايعات و استفاده از روش‌هاي مكانيزه در توليد اين محصولات به منظور افزايش توليد با حداقل هزينه ممكن و كيفيت مطلوب.

-‌ استفاده بيشتر و بهتر از مواد قابل بازيافت در توليد محصولات جديد و كاهش آلودگي‌هاي محيطي.

ازاين رو توليد انرژي و حرارت از منابع تجزيه شونده و نو همچون باد، خورشيد و زباله ها در مناطقي كه قابل استفاده است بايد بيشتر مورد توجه قرار گيرد.

- نظارت بر ميزان انرژي مصرفي از سوي اصناف، بازار و مشاغل آزاد و اعمال برخوردهاي قانوني با مسرفين (بويژه در مورد آب وبرق .)

- دقت در خاموشي چراغ‌هاي معابر عمومي، بزرگراه‌ها و خيابا‌ن‌ها پس از روشنايي هوا و چراغاني‌هاي پيوسته كوچه‌ها و محلّه‌ها در جشن‌ها و مناسبت‌ها.

1-قرآن مجيد،ترجمه مكارم شيرازي

2- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي،قم،نشر امام علي (ع)

3-صحيفه سجاديه

4-علامه طباطبايي محمد حسين،تفسير الميزان،ترجمه محمد باقر همداني،تهران،محمدي،چاپ سوم،1363

5-مكارم شيرازي وديگران،تفسير نمونه ،ج ،تهران،انتشارات دارالكتب اسلاميه،چاپ دوازدهم،1374

6-مصطفوي، حسن ،تفسير روشن،ج13،بي نا     

لسان العرب،ج9، بي نا،بي جا 7-

فرهنگ ابجدي عربي-فارسي، بي جا،بي نا 8-

9-راغب اصفهاني،ابوالقاسم حسين بن فضل ،المفردات في غريب القرآن ،ترجمه غلامرضاخسروي،حسين، تهران،انتشارات مرتضوي،بي تا  

طبرسي،رضي الدين، مكارم الاخلاق،ج ،ترجمه سيد ابراهيم مير باقري،بي جا،انتشارات فراهاني، بي تا 10-

11-حر عاملي،محمد حسن، وسائل الشيعه، ج‏16و1، ،قم،آل البيت،1409 ق

12- كليني رازي ،ابي جعفرمحمدبن يعقوب ابن اسحاق كافي،ج6،ترجمه سيد جوادمصطفوي،تهران،بي نا، بي تا

13-آمدي،عبدالواحد، غررالحكم ودررالكلم،ترجمه محمد علي انصاري،تهران،بي نا،1377

14-...،ترجمه علي كرمي، مجمع البيان،ج 4 ،تهران،انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامي،1380

  حراني،ابو محمد،تحف العقول،قم،انتشارات شريف رضي،1380 15-

16-قمي عباس،سفينه البحار،ج 1و2 چاپ سوم،بي جا،انتشارات دارالاسوه،1380

17-مجلسي،محمد باقر، بحارالانوار،ج23،قم،انتشارات اسلامي،چاپ دوم،1364

18-مجمع البحرين،بي جا،بي نا

19-سياح،احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوين،ترجمه المنجد،تهران،انتشارات اسلام،1378

20-معين،محمد،فرهنگ فارسي،چاپ نهم،تهران،انتشارات امير كبير،1375

21- ري شهري، محمد، الگوي مصرف ازنگاه قرآن وحديث،قم،سازمان چاپ ونشر دارالحديث،1388

22 - موسوي كاشمري، سيد مهدي، مقاله نگاهي به اصلاح الگوي مصرف در قرآن 

23- - احمدي، سيد آيت الله،مقاله اصلاح الگوي مصرف

24- رضاييان، زهرا ،مقاله راههاي ميانه روي درقرآن سايت راسخون

حسيني، علي،مقاله مصرف، خط تيره اسراف 25-

26 - زرهاني، سيد حسين ،مقاله راه بندان در راه اصلاح الگوي مصرف

27- حوري، اسماعيل ،مقاله اسراف

28- تركاشوند، حبيب الله ،مقاله پيامدهاي اسراف در جامعه اسلامي

29- آذردشتي، امير هوشنگ ،مقاله راهكاراي اساسي اصلاح الگوي مصرف،سايت جام جم

30-سايت راسخون  

31-سايت شهيد آويني

32-سايت پژوهشهاي صداوسيما

33-سايت تبيان

34-رساله توضيح المسائل امام خميني (ره)تهران،انتشارات ايران،1378

35-تحرير الوسيله امام خميني(ره)،4جلدي،ترجمه علي اسلامي ،قم، دفترانتشارات اسلامي،بي تا

36-بني هاشمي خميني ،محمد حسن ،توضيح المسائل سيزده مرجع ،ج1و2 ،قم،ئفتر انتشارات اسلامي،1385

37-وحيدي،محمد،احكام دختران،قم انتشارات عصمت،1379

38-ستوده،امير رضا،پابه پاي آفتاب،تهران،نشر پنجره،1375

موضوع مورد نظر بررسي علمي فقهي مصرف در خانواده مي باشد كه به تبيين  ابعاد مختلف مصرف در خانواده ازنظر علمي وفقهي مي پردازد.