1-دانش افزايي پدران در امر تربيت
از آنجا كه بدون آگاهي از ارزشها و شناخت مصاديق آنها در هر روزگار، امكان تأديب وجود ندارد، لذا پدران بايستي خود را همواره در معرض آموزشها و مشاوره هاي تربيتي قرار دهند تا هم در بعد شناختي، خود را رشد دهند و هم در بعد رفتاري، مهارتهاي لازم را كسب نمايند. از اين روست كه پيامبر صلي الله عليه و اله فرمودند: «اعلموا الخير، وذكروا به اهليكم فادبوهم علي طاعة الله1؛ خوبي را بدانيد (و ياد بگيريد) و خانواده اتان را به آن يادآوري كنيد و آنان را بر طاعت خداوند ادب نماييد». و نيز فرمودند: «علموا انفسكم و اهليكم الخير و ادبوهم2 ؛ به خود و خانواده اتان خوبي را بياموزيد و آنان را تربيت نماييد».
2-زمان شناسي و استفاده از فرصتها:
از مراتب مديريت پدر در خانه، مديريت زماني است. در امر تربيت، زمان شناسي بسيار مهم است. پدر بايد به نكاتي چند در اين زمينه توجه نمايد:
اولاً بداند كه كودكي زمينه ي مناسب و مساعدي براي نهادينه شدن بسياري از مسائل اخلاقي، اعتقادي و رفتاري است. علي عليه الاسلام در نامه اي به فرزندشان امام حسن عليه الاسلام مي نويسند: فرزند عزيزم در راه تربيت تو از فرصت استفاده كردم و قبل از آن كه قلب كودكانه ات سختي بگيرد و انديشه ات به امور ديگر مشغول گردد، به تربيت تو مبادرت كردم و وظيفه ي پدري را در حق تو بجا آوردم...3.
ثانياً پدر بايستي بر برنامه ريزي بهينه براي اوقات فراغت فرزندان و بهره گيري آموزشي و كسب مهارتهاي اجتماعي آنان در اين اوقات نظارت كند و ميزان حضور خود را با اين اوقات، به تناسب ،تنظيم نمايد. تفريحات و سفرها و عبادتهاي خانوادگي فرصتهاي تربيتي مناسبي است كه غالباً با بي اعتنايي پدران به هدر مي روند.
ثالثاً پدر بايد شناخت صحيحي از زمان و فضاي تربيتي كودك خود داشته باشد. علي عليه الاسلام فرمودند: آداب مخصوص خودتان را بر فرزندان تحميل نكنيد، زيرا آنان براي شرايط و اوضاع زماني، غير از اوضاع و شرايط زماني كه شما زندگي مي كنيد، خلق شده اند.4
رابعاً پدر بايد با توجه با موقعيت تربيتي خاص، رفتاري مؤثر و متناسب با آن را ارائه دهد. توجه به تشويق به جا و هدفدار به عنوان ابزاري مهم براي ايجاد و تقويت رفتارهاي مثبت به ويژه از سوي پدران، بسيار حايز اهميت است. در برخورد با رفتارهاي منفي نيز پدر بايستي به مراحل تربيتي و روشهاي اصلاح رفتار، آگاهي و تسلط داشته باشد.
3- ارتباط كلامي مستمر، مثبت و مؤثر:
زبان داراي سه كاركرد مهم ارتباطي، هيجاني و فكري (كمك به انديشيدن) است كه اين كاركردها به لحاظ تربيتي داراي اهميت بسيارند. مواردي چند بايد در ارتباط كلامي در امر تربيت مورد دقت پدران قرار گيرد:
الف- ظرفيت عقلي و احساسي كودك رعايت شود.
ب- كلام، دو سويه (گفتگو) باشد تا بازخوردي در مورد مثبت بودن عملكرد خود داشته و در مخاطب نيز ايجاد اعتماد نمايد.
ج- كلام را محمل هيجانات منفي (تحقير، ناسزاگفتن) در مقابل فرزند قرار ندهد، بلكه آن را وسيله ي انتقال پيامها و عواطف مثبت (محبت، شادي، خشنودكردن) قرار دهد. در سرزنش نيز بايد كلام، مؤدب و محترمانه باشد.
د- كلام را دچار تكرار مخل و ممل ننمايد تا امكان اثرگذاري آن در آينده باشد.
ه- ارتباط كلامي، مستمر و به جا باشد. با توجه به اين امر است كه قرآن كريم در رابطه با كودكان يتيم توصيه مي فرمايد كه علاوه بر خوراك و پوشاك آنها به ارتباط كلامي پسنديده با آنان نيز دقت شود: «... وارزقوهم فيها واكسوهم و قولوا لهم قولاً معروفاً»5.
تربيت عاطفي
حق محبت و مهرورزي نسبت به كودكان
يكي از نيازهاي طبيعي انسان نياز به مهر و محبت است. انسان نفس خويش را طبعاً دوست دارد، و دلش مي خواهد كه محبوب ديگران نيز باشد. بدون محبت، زندگي سرد و بي صفا و خسته كننده است. محروميت از محبت موجب بروز عوارض و صدمات رواني مي شود كه منشأ بسياري از ناهنجاريها و ناسازگاريها به شمار مي آيد.
مجموعه نيازهاي آدمي شايد هيچ كدام به اهميت و اعتبار نياز عاطفي و احتياج به مهر و محبت نباشد. همچنان انسان متقابلاً دوست دارد كه نسبت به افراد ديگر دلبستگي داشته و ابراز علاقه و محبت نمايد تا پايه هاي روابط استوار و زندگي پر شور و نشاط گردد.
كودك بيش از بزرگترها به مهر و محبت نياز دارد. كودك چندان توجهي ندارد كه در كوخ زندگي مي كند يا در كاخ، به نوع لباس و غذاي خود توجه چنداني ندارد اما در اين جهت كه محبوب ديگران هست يا نه؟ كاملاً توجه و حساسيت دارد. بنابراين لزوم مهرورزي نسبت به كودكان يك حق مسلم به شمار مي آيد.
از ديدگاه اسلام، تبادل محبت و مهرورزي بايد از دوران كودكي آغاز و پايه ريزي شود و بهترين افراد براي پايه گذاري آن، پدر و مادر هستند. تربيت عاطفي كودكان در گرو توجه به اين امر است. از اينرو، در روايات درباره ي محبت به كودكان از سوي مربيان و به ويژه پدران و مادران، توصيه هاي فراوان به عمل آمده است.
پيامبر اكرم صلي الله عليه و اله فرمودند: «احبوا الصبيان وارحموهم، فاذا وعدتموهم ففوالهم، فانهم لايرون الا انكم ترزقونهم 6؛كودكان را دوست بداريد و به آنان اظهار محبت كنيد، پس اگر به آنان وعده اي داديد، به آن وفا كنيد، زيرا آنان روزي خود را بدست شما مي بينند.»
همچنين فرمودند: «ليس منا من لم يرحم صغيرنا و لم يوقر كبيرنا7 ؛ كسي كه به كودك ما ترحم نكند و به بزرگسال ما احترام نگذارد، از ما نيست».
ابراز علاقه و محبت به كودكان در سيره ي عملي پيامبر صلي الله عليه و اله و ائمه اطهار عليهم الاسلام نيز كاملاً مشهود است و در تاريخ زندگي ايشان در موارد متعددي، نقل شده است. علاقه شديد پيامبر صلي الله عليه و اله نسبت به امام حسن و امام حسين عليهماالاسلام معروف و مشهور است چنانكه براء بن عاذب مي گويد: «رأيت رسول الله صلي الله عليه و اله حامل الحسين عليه الاسلام و هو يقول: اللهم اني احبه فاحبه8 ؛ رسول خدا صلي الله عليه و اله را ديدم كه حسين عليه الاسلام را در بغل گرفته بود و مي فرمود: خدايا، من حسين را دوست دارم، تو نيز او را دوست بدار».
نوزاد هر چند در روزها و ماههاي اول راهي براي ابراز علاقه و رضايت متقابل نمي شناسد و تنها با آرامش و خواب راحت آن را اعلام مي كند، اما بعد از مدتي نه چندان طولاني با لبخند شيرين مراتب علاقه مندي و رضايت خود را از والدين نشان مي دهد. حركات منظم و هماهنگ دست و پاي او نيز حاكي از اعلام اين رضايت است.
همچنانكه پيشتر اشاره شد اسلام استفاده و بهره مندي از شير مادر را حق كودك مي داند و تغذيه ي با آن را بر تغذيه با شير دايه و يا ساير انواع شيرها برتر مي شناسد، زيرا با تغذيه از شير مادر، علاوه بر شير، از عواطف مادري نيز برخوردار مي گردد. يكي از نويسندگان درباره تأثير محبت و توجه عاطفي به كودكان در تغذيه و سلامت جسمي آنها مي نويسد: مطالعات «هانت»، روانشناس معاصر آمريكايي، در پرورشگاهها نشان داده است كودكاني كه در موقع تغذيه در آغوش پرستاران قرار نمي گرفتند و گرمي بدن آنها را احساس نمي كرده اند، به تدريج نسبت به محيط غيرحساس شده و به تغذيه نيز علاقه اي نشان نمي كرده اند، به تدريج نسبت به محيط غيرحساس شده و به تغذيه نيز علاقه اي نشان نمي داده اند. حتي در بعضي موارد، اين بي علاقگي به غذا سبب بي اشتهايي و نهايتاً مرگ آنها شده است. گاه نيز بروز اختلالاتي مانند سوء هاضمه و كم خوابي- كه هيچ نشانه ي جسماني براي آنها يافت نشده است- مربوط به محروميت كودك از محبت مادر بوده است.9 و در مرحله ي بعد از نوازدي، وجود و عدم محبت در تعادل و عدم تعادل روحي كودك تأثير فراواني دارد.
در مسير تربيت، عنصر محبت قويترين عامل براي پذيرش و تفاهم است. وقتي كودك مورد محبت پدر و مادر قرار گرفت، متقابلاً به آنان علاقه مند مي گردد. پدر و مادر را افرادي قابل اعتماد مي شناسد و به حرف آنان بهتر گوش مي دهد. و در چنين فضايي پدر و مادر بهتر مي توانند در تربيت صحيح فرزندان خويش موفق باشند.
پرورش و تربيت در محيط خانوادگي آكنده از مهر و محبت، فرزندان را در محيط بزرگ اجتماعي با مردم مهربان و رئوف مي سازد؛ چه كودك در محيط گرم خانواده، اظهار محبت را از پدر و مادر مي آموزد و خوش قلب و خيرخواه بار مي آيد و چون طعم شيرين محبت را چشيده در فرداي زندگي اين ميوه ي شيرين را نسبت به همسر خود، فرزندان خود، دوستان و ديگر انسانها عرضه مي كند و در مقابل از محبتهاي متقابل آنان نيز برخوردار خواهد شد.
از اين رو است كه امام صادق عليه الاسلام فرمودند: «ان الله ليرحم العبد لشدة حبه لولده10 ؛ همانا خداوند، بنده ي خود را بخاطر شدت و محبت و دوستي فرزندش، مورد لطف و رحمت خويش قرار مي دهد». كودكي كه از محبت گرم پدر و مادر محروم بوده، يا نياز او درست اشباع نشده، در معرض هرگونه انحراف و فساد خواهد بود. به عقيده ي بسياري از دانشمندان اكثر تندخوييها، خشونتها، لجبازيها، زورگوييها، بدبينيها، اعتيادها، افسردگيها، گوشه گيريها، نااميديها، ناسازگاريهاي افراد، معلول عقده ي حقارتي است كه در اثر محروميت از محبت به وجود آمده است. 11اما برخورداري از محبت، كودك را در برابر اين انحرافات مصون خواهد داشت.
با توجه به اين آثار است كه محبت به كودكان بهترين اعمال معرفي شده است: امام صادق عليه الاسلام فرمودند: «قال موسي عليه الاسلام يا رب اي الاعمال افضل عندك؟ فقال: حب الاطفال، فانّي فطرتهم علي توحيدي فان امتّهم ادخلتهم جنتي برحمتي12 ؛ موسي عليه الاسلام عرض كرد: اي پروردگار من، كدام عمل نزد تو برتر است؟ خداوند فرمود: دوست داشتن كودكان، زيرا آنان را با توحيد خود سرشته ام (و بر يگانگي ام آفريدم) و اگر آنها را بميرانم، با رحمتم به بهشتم داخل مي گردانم».
اظهار محبت
علاقه به فرزند امري طبيعي است. همه پدران و مادران قلباً فرزندان خود را دوست دارند. اما محبت قلبي صرف، نياز دروني كودك را به محبت تأمين نمي كند. كودك به محبتي نيازمند است كه آثار آن را در رفتار پدر و مادر مشاهده كند. محبتهاي قلبي پدر و مادر بايد در نوازشها، در آغوش گرفتنها، بوسه ها، لبخندها، در نگاه محبت آميز، هديه دادن، وفاي به عهد، در آهنگ محبت آميز سخنان پدر و مادر با او ظاهر شود. كودك دوست دارد با پدر و مادر براي خريد به بازار برود، به تفريح و مهماني برود، حتي دوست دارد با پدر و مادرش بازي كند، در خانه محترم باشد و در اداره ي امور منزل مسئوليتي بر عهده گيرد. محبت قلبي پدر و مادر از طريق اين گونه امور براي كودك ظاهر مي گردد. 13
از ابراز و اظهار محبت در لسان آيات و روايات به «مودت» تعبير شده است. شايد به همين جهت است كه در آيه ي شريفه ي : «قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة في القربي»14 واژه ي «مودت» بكار رفته است تا معلوم گردد دوست داشتن خاندان پيامبر صلي الله عليه و اله به صورت قلبي كفايت نمي كند و بايد به زبان و در عمل نيز ظاهر گردد. همچنانكه در آيه ي شريفه ي سوره ي روم كه درباره ي زندگي زناشويي است مي فرمايد: «.... وجعل بينكم مودة و رحمة».15
بنابراين گر چه دوست داشتن فرزند امري طبيعي و فطري است، اما امور فطري نيز دچار تحريف و يا تعطيل مي شوند. براي جلوگيري از تحريف و يا تعطيل اين علاقه ي دروني، اسلام، سفارشهاي لازم و مؤكدي را نموده است تا علاوه بر توجه به ابزار و اظهار محبت، روش اين ابزار محبت و مهرباني را نيز آموزش داده باشد.
ما به توضيحي درباره ي ابراز محبت از راه بوسيدن كودك و اظهار محبت زباني و وفاي به وعده اكتفاء مي كنيم.
بوسيدن كودك
يكي از راههاي ابراز محبت پدر و مادر نسبت به كودك خود، بوسيدن اوست، كودك علاقمند است كه پدر و مادر و خويشاوندان او را ببوسند و در آغوش بگيرند و از طرف ديگر او نيز مي خواهد علاقه خود را متقابلاً با بوسه هاي گرم خود بر گونه هاي پدر و مادر و نزديكان اظهار نمايد. پيامبر صلي الله عليه و اله فرمودند: «اكثروا من قبلة اولادكم فان لكم بكل قبلة درجة في الجنة ما بين كلّ درجة خمسمائة عام16 ؛ فرزندان خود را زياد ببوسيد زيرا با هر بوسه، براي شما مقام و مرتبه اي در بهشت فراهم مي شود كه فاصله ي ميان هر مقامي پانصد سال است.» عدم توجه به اين نياز عاطفي در كودك، تضيع حق او و موجب عقوبت الهي است. در روايتي آمده است: «جاء رجل الي النبي صلي الله عليه و آله فقال: ما قبلت صبياقط، فلما ولي قال رسول الله: هذا رجل عندي انه من اهل النار17 ؛ مردي به خدمت پيامبر صلي الله عليه و اله رسيد و اظهار كرد: تا به حال كودكي را نبوسيده ام. چون آن مرد بازگشت رسول خدا صلي الله عليه و اله فرمودند: اين شخص در نزد من از اهل آتش است».
و در روايتي آمده است: رسول خدا صلي الله عليه و اله حسن عليه الاسلام را مي بوسيد. شخصي به نام اقرع به حابس عرض كرد: من داراي ده فرزند هستم ولي تاكنون هيچيك را نبوسيده ام. پيامبر صلي الله عليه و اله فرمود: «من لا يرحم لا يرحم18؛ كسي كه (به ديگران) مهرباني نكند مورد رحمت (خدا) قرار نخواهد گرفت». ولي در روايتي كه از حفص فراء آمده است، نقل مي كند: رنگ چهره ي پيامبر تغيير كرد و فرمود: اگر خداوند رحمت و مهرباني را از قلب تو ريشه كن كند با تو چه خواهد كرد؟ هيچ مي داني هر كس به كودكان مهرباني نكند بزرگترها را عزيز نشمارد، از ما نيست؟!19
در سيره عملي رسول خدا صلي الله عليه و اله اين شيوه ي ابراز محبت بويژه در مورد حسنين عليهما الاسلام فراوان نقل شده است.
ابن عباس مي گويد: نزد رسول خدا صلي الله عليه و اله بودم، در حالي كه ابراهيم فرزندش را روي زانوي چپ و حسين را روي زانوي راست نشانده بود. گاهي ابراهيم را مي بوسيد و گاهي حسين را، در همين حال جبرئيل نازل شد و از جانب خدا وحي آورد.20
اظهار محبت زباني:
يكي از شيوه هاي مهرورزي به كودكان، اظهار محبت زباني است. يعني پدر و مادر بايد دوست داشتن خود را به زبان آورند و چه بهتر كه با تأسي به سيره ي معصومين عليهم الاسلام اين مهرورزي زباني، حاوي پيام و در شكل مناسب هنري مي باشد. چنانكه شعرهايي به فاطمه زهرا عليها الاسلام منسوب است كه در حال بازي با فرزندانشان مي خواندند. اين اشعار همچون زمزمه هايي آگاهي بخش و آكنده از مهر و محبت گوش و هوش فرزندان را مي نواخت. به عنوان نمونه روايت كرده اند كه حضرت زهرا عليها الاسلام با امام حسن عليه الاسلام در دوران كودكي بازي مي كرد و به او مي فرمود: «
اشبه اباك يا حسن
واخلع عن الحق الرسن
واعبد الهاً ذامنن
ولاتوال ذالاحن21
؛ حسن جان همانند پدرت باش و حق را از بند رها كن. خداي صاحب احسان و منت را بندگي كن و از كينه ورزان پيروي مكن».
وفاي به عهد
از ديگر راههاي ابراز محبت، وفاي والدين به وعده اي است كه به كودكان داده اند.
پيامبر صلي الله عليه و اله فرمودند: «احبوا الصبيان و ارحموهم فاذا وعدتموهم ففوا لهم فانهم لايرون الاّ انكم ترزقونهم 22؛ كودكان را دوست بداريد و به آنان اظهار محبت كنيد. پس اگر به آنان وعده اي داديد، به آن وفا كنيد، زيرا آنان روزي خود را به دست شما مي بينند».
و حارث اعور از علي عليه الاسلام نقل مي كند كه: «لايصلح من الكذب جد و لاهزل، و لا ان يعد احدكم صبيه ثم لا يفي له، ان الكذب يهدي الي الفجور، والفجور يهدي الي النار...23 ؛ دروغ گفتن شايسته نيست، به جدّ باشد يا به شوخي و نيز سزاوار نيست كه كسي از شما وعده اي به فرزندش بدهد و سپس به آن وفا ننمايد، دروغگويي به تبهكاري مي انجامد و تبهكاري به آتش( دوزخ)...».
محبت نبايد مشروط باشد:
محبت پدر و مادر نسبت به فرزند يك امر طبيعي است كه بايد همواره باقي بماند و هيچگاه خدشه دار نگردد چون فرزند هميشه بدان نياز دارد. فرزند بايد هميشه احساس كند كه بالذات محبوب پدر و مادر خود مي باشد، گر چه از جهت رفتار بدش مورد تنبيه قرار گرفته است. بنابراين پدران و مادران نبايد هيچگاه محبت را وجه المعامله قرار دهند يعني محبت خود را وسيله ي نفوذ در فرزند قرار دهند مثلاً به او بگويند: اگر فلان كار را انجام دادي بابا تو را دوست ندارد.
اين محبت مشروط چند عيب دارد:
اولاً: به اصل طبيعي ضرورت محبت پدر و مادر نسبت به فرزند لطمه زده و آن را مورد ترديد و امكان سلب قرار مي دهد. اگر كودك رشته ي محبت والدين را منقطع ديد امكان دارد در دامهاي فساد گرفتار شود.
ثانياً: اين عمل موجب مي شود كودك معيار خوبي و بدي كارها را دوست داشتن يا دوست نداشتن پدر و مادر و ديگران بشناسد، در حالي كه معيار خوب و بد، خير و صلاح واقعي خود و اجتماع، و جلب رضاي خداست نه خواست مردم و جلب رضاي آنان.
ثالثاً: محبب مشروط ممكن است كودك را به تملق گويي و نفاق و فريبكاري و دروغگويي براي از دست ندادن محبت والدين وادار سازد.24
رعايت اعتدال و عدالت در ابراز محبت:
در ابراز محبت و مهرورزي دو نكته بايد همواره مدنظر پدر و مادر قرار گيرد:
1-عدم تفريط، چه تفريط در ابراز محبت، ريشه ي اميد و نشاط را در كودك مي خشكاند و خطرناك و آفت زاست.
2-عدم افراط، زيرا افراط در برابر محبت نتايج نامطلوب، سلطه جويي و پرتوقعي، ناتواني و عدم اعتماد به نفس كودك، فاصله گرفتن از واقعيتها، سركشي در برابر حقيقت و احساس وابستگي شديد به پدر و مادر را در پي خواهد داشت.
امام باقر عليه الاسلام در اين مورد فرموده اند: شرالاباء من دعاه البر الي الافراط25 ؛ بدترين پدران كسي است كه در نيكي به فرزند خود به افراط و زياده روي كشيده شود».
نكته ي مهم ديگر در ابراز محبت، رعايت عدالت در بين فرزندان است. حتي اگر والدين يكي از فرزندان خود را به هر علتي بيشتر دوست داشته باشند، نبايد آن را اظهار كنند تا عوارض ناگواري مانند احساس خودكم بيني و ناسازگاري در فرزندان و حسادت، كينه و دشمني ميان آنان پديد نيايد. اظهار محبت به كوچكترها نبايد چنان باشد كه فرزندان بزرگتر احساس بي مهري نمايند.
در روايات به صراحت، رعايت عدالت در مصاديقي از ابراز محبت مورد تأكيد قرار گرفته است.
پيامبر صلي الله عليه و اله فرمودند: «اعدلوا بين اولادكم في النحل كما تحبون ان يعدلوا بينكم في البر و اللطف26؛ ميان فرزندانتان در هديه دادن، عدالت را مراعات كنيد، همچنان كه دوست داريد كه ميان شما در نيكي و لطف به عدالت رفتار شود».
پيامبر صلي الله عليه و اله حتي در بوسيدن فرزندان نيز به رعايت عدالت سفارش فرموده اند: ان الله يحب ان تعدلوا بين اولادكم حتي في القبل27 ؛ خداوند دوست دارد حتي در بوسيدن، بين فرزندانتان عدالت را رعايت كنيد».
پيامبر صلي الله عليه و اله مردي را ديد كه دو فرزند داشت پس يكي را بوسيد و ديگري را نبوسيد پيامبر او را مورد خطاب قرار داده و فرمودند: چرا بين دو فرزندت رعايت مساوات نكردي؟!28
نوع محبت:
بايستي در محبتي كه ابراز مي شود، سن فرزند و جنسيت او مورد ملاحظه قرار گيرد. گام زدن پدر با فرزند نوجوانش شايد برتر از بوسيدن او باشد. چه بسا ابراز محبتي كه با سن فرزند تناسب ندارد، يا او را لوس بار مي آورد و يا نتيجه معكوس مي دهد. همچنين دختران به واسطه ي برخورداري از عواطف رقيق تر بايد زودتر مورد محبت قرار گيرند.
پيامبر صلي الله عليه و اله فرمودند: هر كس وارد بازار شود و هديه اي براي خانواده ي خود بخرد، چون كسي است كه صدقه اي براي گروهي نيازمند برده باشد و اگر خواست آنچه را كه به خانه برده است بين آنان تقسيم كند، از دختران شروع نمايد، زيرا هر كه دختر خود را خوشحال كند همانند آن كسي است كه بنده اي از اولاد اسماعيل را آزاد كرده باشد.29
پي نوشت ها:
1 . دعائم الاسلام، ج1، ص83.
2 . كنزالعمال، ج2، ص536.
3 . نهج البلاغه، نامه31.
4 . ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغة، ج20، ص267.
5 . سوره نساء، آيه 5.
6 . وسائل الشيعة، ج15، ص201، ح3.
7 . بحارالانوار، ج72، ص137.
8 . همان، ج43، ص264.
9 . نگاهي ديگر به حقوق فرزندان از ديدگاه اسلام، صص158-159.
10 . الكافي، ج6، ص50.
11 . اسلام و تعليم و تربيت، ج2، ص194.
12 . بحارالانوار، ج101، ص97.
13 .اسلام و تعليم و تربيت، ج2، ص197.
14 . سوره شوري، آيه23.
15 سوره روم، آيه 21.
16 . عده الداعي، ص79.
17 . الكافي، ج6، ص50.
18 . بحارالانوار، ج43، ص295.
19 همان، ص283.
20 . همان، ص261
21 .ابن شهر آشوب ، ابو عبدالله محمد بن علي ،مناقب آل ابي طالب ، مطبعة الحيدرية ، نجف ة 1376ه.ق./1956م ، ج 3، ص 159.
22 وسائل الشيعه، ج15، ص201، ح3.
23 . شيخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علي بن حسين بن بابويه قمي، الامالي، مؤسسة البعثة، قم، چاپ اول، 1417ه. ق.، ص505.
24 . اسلام و تعليم و تربيت، ج2، صص198-199.
25 يعقوبي، احمد بن ابي يعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح، تاريخ اليعقوبي، مؤسسه ي نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام، قم، بي تا، ج2، ص320.
26 . كنزالعمال، ج16، ص444.
27 همان، ص445.
28بحاراالانوار، ج74، ص84.
29 .مكارم الاخلاق ، ص 221