واژه شناسان در كتاب هاي لغت، واژه فرهنگ يا فرهنج را به ادب، تربيت، دانش و معرفت، حكمت و فضيلت، آداب و رسوم، سيرت و سنت و مجموعه ي علوم و معارف و هنرهاي يك قوم و ملت، معنا كرده اند. (1)
باري، فرهنگ سرمايه ي معنوي يك ملت به حساب مي آيد و مانند خوني كه در بدن جاري است در همه ي شئون زندگي انسان جريان دارد. آينه شفافي است كه شخصيت علمي، عملي، عقلي و احساسي يك قوم در آن انعكاس مي يابد و روح و جان هر تمدني را تشكيل مي دهد كه در حقيقت، تمدن ها نمود و نشان ظاهري فرهنگ ها هستند.
براي اين كه نقش مؤثر و جايگاه والاي فرهنگ، در ارتباط با موجوديت و استقلال جامعه، روشن تر گردد به دقيق حضرت امام خميني قدس سره اشاره مي كنيم:
بي شك بالاترين و والاترين عنصري كه در موجوديت هر جامعه دخالت اساسي دارد فرهنگ آن جامعه است. اساسا فرهنگ هر جامعه هويت و موجوديت آن جامعه را تشكيل مي دهد و با انحراف فرهنگ، هر چند جامعه در بعدهاي اقتصادي، سياسي، صنعتي و نظامي قدرت مند و قوي باشد ولي پوچ و پوك و ميان تهي است. اگر فرهنگ جامعه اي وابسته و مرتزق از فرهنگ مخالف باشد ناچار ديگر ابعاد آن جامعه به جانب مخالف گرايش پيدا مي كند و بالاخره در آن مستهلك مي شود و موجوديت خود را در تمام ابعاد از دست مي دهد.
استقلال و موجوديت هر جامعه از استقلال فرهنگ آن نشأت مي گيرد و ساده انديشي است كه گمان شود با وابستگي فرهنگي، استقلال در ابعاد ديگر يا يكي از آنها امكان پذير است. بي جهت و من باب اتفاق نيست كه هدف اصلي استعمارگران كه در رأس تمام اهداف آنان است، هجوم به فرهنگي جوامع زير سلطه است. (2)
با توجه به توضيح ياد شده وقتي بحث از تهاجم فرهنگي به ميان مي آيد منظور از تهاجم به فرهنگ بايد روشن باشد كه تهاجم فرهنگي يعني: تهاجم به ارزش ها، اخلاق، آداب، سنن و اعتقادات يك ملت، كه مجموعه ي اين گونه مسائل شخصيت و هويت ملت را مي سازد و نيروي مهاجم سعي دارد تا از طريق دگرگوني انديشه ها و ارزش ها در هم شكستن اصول اخلاقي، سست كردن باورهاي ديني، تغيير و تبديل آداب و سنن اجتماعي، ملت مورد نظر را به پوكي و پوچي بكشاند و چون آنها را از لحاظ شخصيتي تضعيف و روحيه ي استقلال و قدرت مقاومت را از آنان گرفت اصول فكري خويش را القا و فرهنگ و باورهايش را بر آنها تحميل مي كند.
حضرت آيه الله خامنه اي مي فرمايند:
«مسئله تهاجم فرهنگي كه بنده بارها از آن اسم آورده ام و حقيقتا و قلبا و روحا نسبت به آن حساس هستم دو شاخه ي اساسي و مهم دارد كه هر دو شاخه براي شما قابل توجه است: يكي عبارت از: جايگزين كردن فرهنگ بيگانه به جاي فرهنگ بومي است و اين ادامه ي همان كاري است كه در دوران پهلوي به صورت آزاد و نرخ شاه عباسي انجام گرفته است كه با پيروزي انقلاب اسلامي بحمدالله قطع شد و اينها دارند فشار مي آورند كه همان كار بايد انجام بگيرد. شاخه دوم عبارت است از: حمله به جمهوري اسلامي و ارزش هاي جمهوري اسلامي و ارزش هاي ملت ايران كه از طرف فرهنگي، با نوشتن و تهيه فيلم و نمايش نامه ها و تنظيم كتاب ها و فصل نامه ها و با هدايت بيگانه امروز در كشور ما انجام مي گيرد.» (3)
«تهاجم فرهنگي، براي بي اعتقاد كردن نسل نو انجام مي گيرد، هم بي اعتقاد كردن به دين، هم بي اعتقاد كردن به اصول انقلابي و هم بي اعتقاد كردن به آن تفكر فعالي كه امروز استكبار و قلمرو قدرت هاي استكباري را به خطر و وحشت انداخته است.» (4)
تهاجم فرهنگي در حال حاضر موضوعي جدي است، زيرا امروز غرب با كمك تكنولوژي پيشرفته و بهره گيري از صنعت ماهواره و ارسال پيام هاي فرهنگي خود بوسيله ي امواج، در قالب هاي جذاب و با آرايش هاي هنري، سعي بر اين دارد تا با ايجاد آشفتگي در زبان و ادب، تاريخ و سنن، آداب و اخلاق، هويت تاريخي و فرهنگي ملت ها را تغيير بدهد.
بايد به اين نكته اشاره كنم كه بين تهاجم فرهنگي و تبادل فرهنگي تفاوت قائل هستيم، زيرا تهاجم فرهنگي مخرب است و تبادل فرهنگي سازنده و لذا بشر در گذر زندگي، خود را به مبادله هاي فرهنگي، همانند مبادلات اقتصادي نيازمند دانسته و از راه تبادل آرا و بهره گيري از تجربيات ديگران، مسير زندگي را هموارتر و اطلاعات عمومي را بيشتر و شخصيت خويش را كامل تر كرده است.
در اين مورد سخن جامع رهبر معظم انقلاب، بيان گر مواضع نظام اسلامي ماست كه مي فرمايند:
«تهاجم فرهنگي با تبادل فرهنگي متفاوت است. تبادل فرهنگي يك چيز لازمي است و هيچ ملتي از اين كه معارفي را در تمام زمينه ها -از جمله فرهنگ و مسائلي كه عنوان فرهنگ به آن اطلاق مي شود- از ملت هاي ديگر بياموزد بي نياز نيست. در هميشه ي تاريخ هم همين طور بوده است. ملت ها در رفت و آمدهايشان با يكديگر، آداب زندگي، خلقيات، علم نحوه ي لباس پوشيدن، آداب معاشرت، زبان، معارف و دين را از هم فرا گرفته اند كه اين مهم ترين مبادله ي ملت ها با هم بوده اند و از تبادل اقتصادي و كالا هم مهم تر است.
در طول تاريخ بسيار اتفاق افتاده است كه اين تبادل فرهنگي به تغيير مذهب يك كشور انجاميده است؛ مثلا در شرق آسيا يعني در ناحيه ي شرقي منطقه ي اسلامي، بيشترين چيزي كه اسلام را به كشورهايي مثل اندونزي، مالزي و حتي قسمت هاي مهمي از شبه قاره برده، دعوت مبلغين نبود بلكه رفتار آحاد ملت ايران بود. در سايه رفت و آمدهاي تجار و سياحان ايراني كه به اين مناطق مي رفتند يك ملت بزرگ، يعني مردم اندونزي كه امروز شايد بزرگ ترين ملت اسلامي در آسيا باشد مسلمان شدند.
اسلام را براي اولين بار نه مبلغين ديني به آن جا بردند و نه شمشير و جنگ بلكه همين رفت و آمدها برد. خود ملت ما در طول زمان از ملت هاي ديگر خيلي چيزها آموخته است و اين براي تازه ماندن معارف و حيات فرهنگي در سر تا سر عالم يك روند ضروري است، به اين معناي تبادل فرهنگي خوب و مطلوب است.» (5)
رهبر انقلاب تفاوت تبادل فرهنگي با تهاجم فرهنگي را اين طور بيان فرموده اند:
«در تبادل فرهنگي، هدف بارور كردن و كامل كردن فرهنگ ملي است، ولي در تهاجم فرهنگي، هدف ريشه كن كردن و از بين بردن فرهنگ ملي است.»
در تبادل فرهنگي، ملت گيرنده ي فرهنگ، چيزهاي مطبوع و دلنشين و خوب و مورد علاقه را مي گيرد... در تهاجم فرهنگي چيزهايي را كه به ملت مورد تهاجم مي دهند خوب نيست و بد است؛ مثلا وقتي اروپايي ها تهاجم فرهنگي را به كشور ما شروع كردند، روحيه ي وقت شناسي، شجاعت، خطر كردن در مسائل، تجسس و كنجكاوي علمي را براي ما نياوردند، نخواستند تا با تبليغات و تعليمات و پي گيري، ملت ايران يك ملت داراي وجدان كار و وجدان علمي بشود. آنها فقط بي بند و باري جنسي را وارد كشور ما كردند». (6)

پيش از هر سخني بايد تعريفي از سينما ارائه داد و سپس در قالب آن تعريف، مطالب مورد نظر را مطرح كرد. اگر چه نمي توان تعريفي جامع و شامل از سينما ارائه داد كه مورد اتفاق صاحب نظران نيز باشد. ولي بيان ديدگاه هاي مختلف در اين باره ما را به اهميت موضوع واقف مي گرداند.
سينما يك جريان فرهنگي است كه پيام خود را بر مركب نور، رنگ، آهنگ و تصويرهاي «متحرك» پي در پي مي نشاند و آن را به مخاطب ابلاغ مي كند.

سينما تالار و محيطي است تاريك، كه مردم از آن جا دريچه اي به روشنايي گشوده و سپس به تماشاي صحنه هاي زندگي مي نشينند.
سينما پديده اي است كه از مثلث مخترع، هنرمند و سرمايه گذار به وجود مي آيد و با عكس العمل مثبت مخاطب رشد پيدا مي كند.
«در اروپا سينما غالبا هنر هفتم ناميده مي شود. «كانورو» يك نويسنده ي ايتاليايي دهه ي سوم قرن، سينما را هنري آميخته از سه هنر«مكاني» - نقاشي، مجسمه سازي و رقص- و سه هنر «زماني» - موسيقي، تئاتر و ادبيات- مي دانست. «كانورو» اظهار نظر كرده كه سينما در حد خود هنري مستقل محسوب نمي شود، ولي اين نظر قانع كننده نيست. سينما نه فقط خلاصه و فشرده ي شش هنر ديگر است بلكه هنري جديد و كاملا متفاوت با هنرهاي شش گانه ي ديگر به شمار مي آيد.» (7)
سينما تلفيقي از مجموعه ي هنرهاست كه آن را هنر هفتم مي نامند توضيح مطلب اين است كه هر موضوعي مي تواند در قالب هاي هنري زير ارائه شود:
1. اگر به شكل صوت موزون و آهنگين (ريتميك) باشد كه گوش را بنوازد «موسيقي» نام دارد.
2. اگر به شكل رنگ و خط و در حالت دو بعدي ديدگان ما را به سوي خود جلب نمايد«نقاشي» ناميده مي شود.
3. هر گاه به شكل شيئي سه بعدي تجسم يابد «پيكر سازي و معماري» نام مي گيرد.
4. اگر به صورت حركت نموده شود «باله» نام دارد.
5. اگر به صورت لفظ بيان شود «ادبيات» خوانده مي شود.
6. اگر گفتار و كردار به شكل تلفيقي به نمايش درآيد «درام» يا «تئاتر» ناميده مي شود.
7. و هنر هفتم كه در بردارنده ي مجموعه ي هنرهاي شش گانه مي باشد «سينما» نام دارد.
مطالبي كه از اين نوع، در معرفي سينما بيان مي شود و هر كدام، از جهتي به مقوله سينما پرداخته، فراوان است كه به منظور پرهيز از اطاله ي كلام به همين مقدار بسنده مي كنم ولي در اين جا سينما را در بياني ساده و از منظري ديگر اين گونه تعريف مي كنم: «سينما سخن گفتن با دوربين است».
زبان دوربين، زبان ويژه اي است، قواعد و ادبيات خاصي دارد كه تكلم با اين زبان كار چندان ساده اي نيست. سخن داني ماهر و آشنا به فن بيان مي خواهد تا بتواند محتواي فكر و انديشه ي خود را، در قالب واژه ها و كلمات، كه همان نور و تصوير، رنگ و آهنگ، حركت و كلام است ريخته و با لطافت و ظرافت به مخاطب ابلاغ نمايد.
واژه هايي كه در كنار هم چيده مي شوند تا جمله اي به وجود آورند حامل محتوايي هستند كه از منبع تفكر و انديشه انسان تغذيه مي كنند؛ به عبارت ديگر، هر سخني تا حدودي نمايان گر نوع تفكر و ميزان تعمق انديشه ي گوينده ي آن است كه البته در شكل ها و قالب هاي گوناگوني ارائه مي گردد و هر چه صنعت جمله سازي، با صنايع بديعي تناسب بيشتري داشته باشد، بلاغت و فصاحت آن افزون تر و در نتيجه در ابلاغ پيام، نفوذ و تأثير محتوا مؤثرتر و موفق تر خواهد بود.
بر اين اساس، يكي از معيارهاي ارزيابي شخصيت و شناخت انسان، ارزيابي و شناخت سخنان اوست؛ چنان كه گفته اند:
تا مرد سخن نگفته باشد
عيب و هنرش نهفته باشد
انسان ها با سخن گفتن، دريچه اي را به خانه ي روح و جان خويش مي گشايند و با اين عمل، محتواي شخصيت خويش را در معرض نمايش قرار مي دهند و به قول مولوي انسان مساوي ست با انديشه اش:
اي برادر تو همان انديشه اي
مابقي خود استخوان و ريشه اي
گر بود انديشه ات گل گلشني
ور بود خاري، تو هيمه گلخني
علامه ي كاشف الغطاء مي گويد: «الانسان آرائه و افكاره، لا صورته و اعضائه؛ حقيقت انسان انديشه ها و افكار اوست نه صورت ظاهري و اعضا و جوارح او». (8)
سخن سراي نكته سنج، شيخ اجل، سعدي شيرازي با بيان لطيف خود، معيار آدميت را اين گونه بيان مي كند:
تن آدمي شريف است به جان آدميت
نه همين لباس زيباست نشان آدميت
اگر آدمي به چشم است و دهان و گوش و بيني
چه ميان نقش و ديوار و ميان آدميت
يا چنان كه گفته اند:
گر به صورت آدمي انسان بودي
احمد و بوجهل هم يكسان بودي
حضرت علي عليه السلام فرمود:
قيمه كل امرء ما يعلم (9)؛ ارزش هر انساني به دانش و آگاهي اوست. در مورد ديگر فرموده است: قيمه كل امرء عقله؛ (10) ارزش انسان به انديشه و قدرت تفكر اوست.
در كلمات حكمت بار حضرت علي عليه السلام بر همين سياق، منتهي با تعبير ديگري، در مورد ارزش انسان آمده است: قيمه كل امرء ما يحسنه (11)؛ آن منزلت هر انساني به كار زيبا و نيكي است كه ارائه مي دهد.
ما وقتي ارتباط سه جمله ي پر محتواي فوق را دريابيم چنين نتيجه مي گيريم كه زيبايي ها هنگامي جلوه مي كنند كه منشأ آنها عقل سالم از يك سو و دانش و آگاهي لازم از سوي ديگر باشد. پس هر كس كه آفريننده ي زيبايي باشد هنرمند است و هنر چيزي جز نتيجه ي آميختگي انديشه و آگاهي نيست. البته تخيل و احساس در هنر، به منزله ي حرف ربط در جمله است كه اهميت ويژه اي نيز دارد.
به تعبير ديگر بايد گفت: هر هنري عناصري دارد كه هر گاه با هم تركيب شوند، هنر به وجود مي آيد، ولي سه عنصر به صورت مشترك در همه ي هنرها وجود دارد: انديشه، تخيل و احساس.
هر گاه در يك اثر هنري مايه هاي تعقل و تفكر فزوني يابد آن اثر گرايش فلسفي خواهد يافت و اگر عنصر تخيل افزايش پيدا كند، اثر از واقعيت هاي محسوس و حتي معقول منفك شده و به وادي حماسه ها، افسانه ها و اساطير وارد مي شود و اگر عنصر احساس، نسبت به دو مورد ديگر بيشتر شود اثر را به دنياي تغزل و رمانتيسم مي كشاند.
چنان كه گفته شد اگر سينما سخن گفتن با دوربين است، پس بايد ادبيات، ضوابط و قواعد اين نوع سخن گفتن را ياد گرفت. سرعت انتقالي كه اين زبان دارد، تأثيري كه بر روح و روان، فكر و فرهنگ افراد و جامعه مي گذارد و ده ها موضوع ديگر كه بايد شناخته شوند.
امروز با سينما و زبان دوربين، شعر مي سرايند و از كنايات، اشارات، استعارات و صنايع بديعي، اوزان عروضي متناسب با زبان سينما، بهره هاي ارزش مندي مي گيرند.
با سينما مي توان غزل و قصيده، قطعه، مثنوي و رباعي، در سبك هاي هندي و خراساني و عراقي سرود.
با توجه به اين كه عصر ما عصر ارتباطات است و تلويزيون و ويدئو به عنوان ابزارهاي رسانه اي بسيار مؤثر در خدمت «هنر فيلم» قرار گرفته اند ولي تا به حال نتوانسته اند از موقعيت خوب و پر جاذبه ي سينما بكاهند. با همه ي ويژگي هايي كه تلويزيون و ويدئو دارند، سينما هم چنان جايگاه خود را حفظ كرده است، زيرا سينما فقط تماشاي فيلم نيست بلكه ديدن فيلمي در مكاني غير از خانه و محيط كار، به صورت جمعي است، از اين رو اين اثر هنري در فرهنگ عمومي، فضاسازي خاصي را موجب مي گردد.
توجه به تقويت روابط اجتماعي در سينما نبايد از نظر دور باشد، هم چنين در سينما اظهار نظر جمعي و برداشت هاي عمومي از يك اثر هنري مطرح مي شود. سينما ويژگي هاي ديگري هم دارد كه بايد آنها را در پرده ي سينما، تصوير سينما و امثال آن ديد.
اعتبار و ارزش سينما را به عنوان يك جريان سازنده ي فرهنگي ارج بنهيم و براي آن سرمايه گذاري بيشتري كنيم و همان جمله ي مشهوري كه در محيط صنعت سينما رايج است بر زبان مي آوريم كه: «صنعت سينما هيچ دردي ندارد كه فيلم هاي خوب، نتواند آن را درمان كنند» (12)

مظفرالدين شاه قاجار در سال 1279 شمسي، سفري به ديار فرنگ كرد، او در فرانسه براي مدتي در محل آب هاي معدني معروف «كنتركسويل» اقامت كرد، از ميان همه ي وسايل سرگرمي كه در آن سرزمين ديده بودند دستگاه «سينما توگراف» توجه اش را جلب نمود و به همراه خود -ميرزا ابراهيم خان عكاس باشي- دستور داد تا دستگاه مذكور را بخرد عكاس باشي بر اساس دستور شاه، به پاريس رفت و از كارخانه «گومو» دستگاه «سينما توگراف» را خريد.
مظفرالدين شاه در خاطرات سفر خود به اروپا و آشنايي او با صنعت سينما مي نويسد: «روز يك شنبه 16 تير ماه 1279، چهار سال و نيم بعد از اختراع سينما، به عكاس باشي فرموديم آن شخصي كه توسط صنيع السلطنه از پاريس «سينما توگراف» و «لانترماژيك» آورده است اسباب مزبور را حاضر كند كه ملاحظه ي فرماييم، رفتند نزديك غروب آن را حاضر كردند، نشستيم اتاق را تاريك كردند، هر دو اسباب را تماشا كرديم بسيار چيز بديع خوبي است. اغلب امكنه اكسپوزيسيون را به طوري در عكس به شخص تماشا مي دهد و مجسم مي نمايد كه محل كمال تعجب حيرت است. اكثر دور نماها و عمارات «اكسپوزيسيون» و حالت باريدن باران و رودخانه «سن» و غيره و غيره را در شهر پاريس ديديدم و به عكاس باشي فرموديم كه همه ي آن دستگاه ها را ابتياع نمايد.»
شاه قاجار پس از چند هفته اقامت در فرانسه به دعوت «لئوپلر» دوم پادشاه بلژيك به آن كشور مي رود و با تشريفات رسمي از او استقبال مي شود. از حضور مظفرالدين شاه در «كارناوال» گل، در شهر ساحلي «استاند» بلژيك، توسط عكاس باشي فيلم برداري گرديد. بنابراين ميرزا ابراهيم خان عكاس باشي را مي توان نخستين فيلم بردار ايراني صامت دانست كه وي از حضور مظفرالدين شاه قاجار، در جشن گل ها ساخته است. اگر چه فيلم برداري حرفه اي را بعدها «خان بابا معتضدي» كه تحصيل كرده فرانسه بود آغاز كرد و در سال 1304 شمسي نخستين فيلم هاي خبري، كه معروف ترين آنها «مجلس مؤسسان» است توسط او ساخته شد.
در سال 1310 شمسي «آوانس اوگانياش» يا «اوهانيان» ايراني ارمني تباري كه در روسيه درس فيلم سازي خوانده و به ايران بازگشته بود يك مدرسه سينمايي تأسيس كرد و فيلم «آبي و رابي» را به تقليد از يك فيلم دانماركي ساخت، همين «اوهانيان» در سال 1311 فيلم بعدي خود را با نام «حاجي آقا آكتور سينما» كه يك فيلم كمدي است ارائه مي دهد و در اين سال «عبدالحسين سپنتا» كه تحصيلات خود را در ايران، در مدرسه ي «سن لوئي» فرانسوي و كالج آمريكايي به پايان رسانده بود با كمك كمپاني «امپريال» فيلم بمبئي، نخستين فيلم ناطق خود را تحت عنوان «دختر لر» ساخت كه تحولي در هنر سينما بوجود آورد و اين فيلم خيلي زود به نام شخصيت هاي اصلي اش يعني «جعفر و گلنار» مشهور شد.
نخستين سالن سينما در سال 1283 شمسي، در خيابان اميركبير (چراغ گاز) توسط «ميرزا ابراهيم خان صحاف باشي» باز شد. در اين سالن فيلم هاي كمدي كوتاه را كه اغلب از ده دقيقه تجاوز نمي كرد پشت سر هم نشان مي دادند.
اگر مبدأ تاريخ سينما در كشور، مسافرت مظفرالدين شاه قاجار در سال 1279 شمسي به اروپا دانسته و اولين فيلم بردار و فيلم برداري را ميرزا ابراهيم خان عكاس باشي و تصاوير برداشته از «جشن گل ها» و يا مبدأ تاريخ سينما را سال 1304، كه با فيلم برداري حرفه اي «خان بابا معتضدي» و فيلم مجلس مؤسسان او شروع شد بدانيم، ما نزديك به يك سده است كه در ايران سينما داريم.
بررسي مسائل متنوع و گوناگون مربوط به سينما، در طول اين مدت مي تواند از جهات مختلف، براي جامعه ي فرهنگي و هنري، مؤثر و مفيد باشد؛ بحث ها و كاوش ها درباره ي فيلم و فيلم سازي، كميت و كيفيت در فيلم، سينماي بازاري و آرماني، نوع و ميزان حضور زن در سينما، گرايش ها و مايه هاي فيلم مانند كمدي، حادثه اي، ملودرام، جنايي و از همه حساس تر منبع تغذيه فكري و فرهنگي سينما... از مسائلي هستند كه بايد در يك تحقيق گسترده ارزيابي شود تا ماهيت سينماي ايران، در طول دوران گذشته به ويژه در نيم سده سلطنت خاندان پهلوي كه دوران منحط غرب گرايي و مبتذل سازي در سينما مي باشد از هر جهت آشكار گردد.

سينما چنان كه گفته شد، همانند ديگر پديده هاي غربي از اروپا به ايران آمد و از همان آغاز لباس غربي به تن داشت. تاريخ سينما در ايران نه تنها افتخار آميز نيست بلكه به سبب اين كه بخش عمده اي از افتخارات اين ملت از طريق سينما مورد تهاجم قرار گرفت در ذهن و انديشه ي ملت ايران متهم و مجرم شناخته مي شود.
سينما در گذشته (پيش از پيروزي انقلاب اسلامي) رسالتي جز تخريب شخصيت افراد، تحقير ارزش هاي ديني و ملي، تغيير هويت فرهنگي و انساني و ايجاد روحيه حقارت در برابر پيشرفتهاي صنعتي غرب، هدف ديگري را تعقيب نمي كرد.
سوغاتي غربي ها كه از طريق فيلم هاي سينمايي به ملت ما اهدا مي شد در راستاي منافع پست غربي ها و از طريق مسائلي چون: از خود بيگانگي، غرب گرايي، غارت اصالت ها و ارزش هاي فرهنگي و اخلاقي انجام مي گرفت. همه ي اين برنامه ها در زير پوشش شعارهايي چون مبارزه با خرافات، كهنه پرستي و ارتجاع جلوه مي كرد و البته اگر در مجموعه ي كارهاي سينمايي گذشته، چند اثر سينمايي مفيدي وجود داشته كه در اين مسير نبوده، به قدري اندك است كه نمي توان آنها را در جريان عظيم و بنيان بر افكن سينماي منحط و مبتذل به حساب آورد.
به طور كلي سينما در كشور ما، دو كار مهم را مي بايست انجام مي داد: يكي در هم شكستن باورها و مقاومت ها و ديگر جهت دادن مردم به سمت كعبه ي غرب؛ به عبارت ديگر سينما دو رسالت بر عهده داشت: تحقير خودي ها و تقديس غربي ها و به خوبي مي دانيم كه يكي از آفات مهم استقلال و ابتكار، خود باختگي و غرب زدگي است كه در نهايت به وابستگي و عقب ماندگي مي انجامد. براي بررسي موضوع تهاجم فرهنگي در سينما، بايد نگاه را وسيع تر و ديدگاه را عميق تر كرد، زيرا سينما تنها سالن تاريكي نيست كه فيلمي در آن به نمايش گذاشته شود، بلكه سينما در بستر ادب و ادبيات به وجود مي آيد و بخشي از فرهنگ جامعه را مي سازد. رابطه سينما با ادبيات، رابطه ي مادر و فرزند است و از همين جهت بايد در ارزيابي مسائل سينمايي به ادبيات، به طور اعم و ادبيات نمايشي به طور اخص توجه كرد.
از كساني كه در عرصه ي ادبيات، به ويژه ادبيات نمايشي به فرهنگ و آرمان هاي فرهنگي ما تهاجم كرد و راه را براي ترويج و توسعه ي فرهنگ غربي هموار ساخت «ميرزا فتحعلي آخوندزاده» بود. او در سال 1228 شمسي ( سال تحميل قرارداد ننگين و ذلت بار گلستان از سوي روسيه به ايران)، در «نوخا» از نواحي «شكي» به دنيا آمد، سالي كه بخشي از سرزمين عزيز ايران مانند: قراباغ گنجه، شيروان، قبه، دربند، شكي، باكو و قسمتي از طالش و تمام داغستان و گرجستان، از فلات ايران جدا شد.
پس از سلطه روس ها بر زادگاه «ميرزا فتحعلي» خانواده اش راهي تبريز شدند و به اين سوي ارس مهاجرت كردند. او تا پيش از شروع دوره ي دوم جنگ هاي ايران و روس، در ايران ماند و عاقبت به همراه عمويش «آخوند حاج علي اصغر» كه مردي فهيم و بهره مند از علم و ادب، «ميرزا فتحعلي» را به عنوان پسر خوانده خود در زندگي پذيرفته بود به همراه «عباس ميرزا» نايب السلطنه به شهر گنجه ي قفقاز رفت.
«ميرزا فتحعلي» بشدت تحت تأثير تلقين ها و افكار انحرافي مربي خط نستعليق خويش «ميرزا شفيع» قرار گرفت. ميرزا شفيع در ميان علماي ماوراي ارس به بي ديني شهرت داشت و سرانجام «ميرزا فتحعلي آخوند زاده» راهي تفليس شد و در آن جا نخست به عنوان دستيار مترجم زبان هاي شرقي و پس از شش ماه به مقام مترجمي رسمي رسيد.
تسلط «آخوند زاده» به چهار زبان رايج در ناحيه ي قفقاز به ويژه زبان روسي و آشنايي با مكتب هاي ادبي اروپا و نگارش آثار ادبي، موجب گرديد تا در عرصه ي ادبيات جديد ايران جايگاهي را به دست آورد و شهرت او بيشتر به آثاري است كه در ادبيات نمايشي نوشته است.
«ميرزا فتحعلي» تئاتر را «اشرف فنون يوروپا» دانسته و آن را «متضمن قوايد ملت و مرغوب طبايع خوانندگان» مي داند و فن «دراما» را در تهذيب اخلاق مردم موثر تلقي مي كند. به همين دليل شالوده ي آثار هنري خود را در قالب اين فن بنا نهاد و دست به خلق شش نمايش نامه زد كه پنج نمايش نامه ي: حكايت ملا خليل كيمياگر، حكايت موسيو زوردان، حكيم نباتات و درويش مستعلي شاه، مشهور به جادوگر، سرگذشت وزير خانه لنكران، حكايت خروس دزد افكن و سرگذشت مرد خيس.
در فاصله ي سال هاي 1266/ 1850 تا 1269/ 1852 نوشته شدند و ششمين آن يعني «حكايت وكلاي مرافعه ي شهر تبريز» در سال 1272/ 1855 نگارش يافت. حوادث تمامي نمايش نامه ها در جغرافياي قفقاز و مناطقي كه همگي مسلمان نشين هستند، روي مي دهد. افراد و عناصر نمايش ها، بومي و از اهالي همين نواحي اند. زمان همه ي رويدادها تقريبا نيمه ي سده نوزدهم است. همه ي اين نمايش نامه ها به اصرار «ميرزا فتحعلي» در پرداختن به مسائل روز تأكيد مي كند.
مضاميني كه «آخوند زاده» براي طرح آنها در متن نمايش نامه هاي خود اصرار دارد از اين قرار است:
1. تأكيد بر ناآگاهي و بي فرهنگي مردم مسلمان؛
2. هجوم به عقايد خرافي رايج در بين مردم؛
3. عشق و روابط سنت شكن در ميان عناصر نمايش نامه (13).
«آخوند زاده» يكي از عناصر مؤثر و از بانيان نفوذ انديشه هاي غربي و غرب گرايي در ايران است او با نوشته هاي خصمانه خود، عليه دين و دين داري و انتقاد از پاي بندي به اخلاق اسلامي، مبارزه اي گسترده را آغاز كرد او مي گويد:
«اي كاش كسي پيدا شده و ملت ما را از رسوم نكوهيده ي اسلامي آزاد نمودي، اما نه به رسم نبوت و امامت كه خلاف مشرب من است بلكه به رسم حكمت و فيلسوفيت»... اگر جهنم راست است، خالق رحيم و عادل در نظر ها يك وجود نامحبوب، يك وجود مكروه و ظالم مشاهده مي شود و هر آينه دروغ است، پس اي عالمان دين، چرا بي چاره عوام را از نعمات پروردگار عالم محروم مي سازيد؟ چرا عيش او را تلخ مي كنيد؟ و چرا نمي گذاريد علوم و صنايع ياد بگيرد؟ دنيا محل اقتباس است. اما بدانيد كه جهنم و بهشت مسلمانان هر دو در شمار لغويات است. (14)
در شمار اهانت هاي فراوان «آخوند زاده» نظر كينه توزانه ي خود را در خصوص مراسم عبادي- سياسي حج اين طور ابراز مي دارد:
برخي چنين مي پندارند كه اجماع مسلمانان در سفر حج براي ملت اسلام سودمند است و از درد هم ديگر آگاه مي گردند... يكي از ديار «ختا» آمده و يكي از «هند» يكي به «آلاداغ» مي رود يكي به «قراداغ».
از اين اجماع چه طرفي مي بنديم جز اين كه خسارت زياد برده ايم و تا زيان بيابان عربستان را به نويد صدقه، به كمال بي غيرتي معتاد كرده ايم. (15)
البته جريان غرب گرايي، تنها از طرف «ميرزا فتحعلي آخوند زاده» ترويج و حمايت نشد بلكه در اين جريان چهره هاي مشهور ديگري نيز هستند كه در مقاطع حساس، خوش خدمتي خود را به غرب و دشمني خويش را به فرهنگ و ملت مسلمان ايران ابراز داشته اند كه يكي ديگر از اين چهره ها، كه راه «آخوند زاده» را ادامه داد «ميرزا ملكم خان» ارمني و بنيان گذار يكي از لژهاي «فراماسونري» در ايران است. او براي پيش برد افكار بيمار و وابسته ي خود شيوه هاي جديدي اتخاذ كرد و آن اين كه افكارش را در پوششي ديني و ظاهري مذهبي ارائه مي نمود. او مي گويد:
چنين دانستم كه تغيير ايران به صورت اروپا كوشش بي فايده اي است از اين رو فكر ترقي مادي را در لفافه دين عرضه داشتم تا هم وطنانم آن معاني را نيك دريابند. دوستان و مردم معتبري را به يك محفل خصوصي (فراموش خانه) دعوت كردم و از لزوم پيدايش اسلام سخن راندم و به شرافت معنوي و جوهري ذاتي آدمي (اومانيسم) توسل جستم، يعني انساني كه مظهر عقل و كمال است... (16)
از چهره هاي ديگر جريان غرب گرايي «سيد حسن تقي زاده» است او مي گويد:
اين جانب در تحريض و تشويق به اخذ تمدن غربي در ايران پيش قدم بوده ام و چنان كه اغلب مي دانند اولين نارنجك تسليم به تمدن فرهنگي را در چهل سال قبل بي پروا انداختم.
«تقي زاده» به هنگام تدوين قانون اساسي بعد از مشروطيت مي گفت:
«وقتي قوانين اساسي كشورهاي مغرب زمين هست و مي توان آنها را ترجمه نمود بحث براي چيست؟» (17)
هر گاه بخواهيم جريان غرب گرايي و به عبارتي تهاجم فرهنگي غرب را بهتر و بيشتر بشناسيم به سر فصل هايي از اعتقادات و ديدگاه هاي اين جريان بيمار و وابسته اشاره مي كنيم، سر فصل هايي كه تقريبا همه ي نويسندگان و مبلغان اين جريان، با عبارت هاي گوناگون آنها را بيان داشته و بر آن تأكيد ورزيده اند:
1. باورهاي ديني مردم را به مسخره مي گيرند و به بهانه مبارزه با خرافات، اعتقادات و رفتارهاي اصيل مسلمانان كه ريشه در فطرت و منابع مطمئن ديني دارد را مورد حمله قرار مي دهند.
2. دين را مساوي با نقل و علم را موازي با عقل معرفي نموده و در نهايت عقل را بر نقل ترجيح مي دهند؛ چنان كه «آخوندزاده» مي گويد: «امروز خرابي كل دنيا حاصل ظهور دين آوران است.» (18)
3. ستيزه جويي با عنصر عرب، به خاطر مبارزه با فرهنگ اسلامي.
4. تأكيد بر تغيير خط فارسي و جاي گزيني خط لاتين، با اين استدلال كه خط فارسي پاسخ گوي نيازهاي دنياي متمدن ما نيست و در دنيا كاربرد بين المللي ندارد.
5. طرفدار بهره گيري آزادانه از جذابيت هاي جنسي و تسامح و تساهل نسبت به روابط زن و مرد. لذا اولين كسي كه استفاده از اين جذابيت ها را در ابتدايي ترين شكل آن وارد ادبيات ايران كرد، آخوند زاده بود.
6. حذف دين از شئون اجتماعي و سياسي براي دست يابي به هر گونه پيشرفتي لازم دانسته و بر «جدايي دين از سياست» تأكيد مي ورزيدند.
جريان غرب گرا، تهاجم فرهنگي خود را با چنين آهنگي توسط ميسيونرها، اعيان و اشراف خوش گذران و عياش، درباريان، مستشاران خارجي و روشن فكران وابسته كه يا سر رشته ي بسياري از تصميم گيري هاي مهم كشوري را در دست داشتند و يا با فكر بيمار و قلم مسموم خود بهتر جريان تهاجم فرهنگي را فراهم مي كردند. آغاز نمود و چهره هايي چون «آخوندزاده» ملكم خان ارمني، تقي زاده، تدين، ميرزا يعقوب، فروغي و امثال اينها، مناديان دل باخته اي بودند كه خدمت فراواني به گسترش فرهنگ غرب و غرب گرايي كردند.
سينما در بستر چنين جريان فرهنگي وارد كشور شد، با وجود چنين بينشي در جامعه، كه تغذيه كننده ي جريان هاي فرهنگي به شمار مي آمد، هنر سينما نمي توانست خود را از آن جدا و يا در مقابل آن ببيند و به ناچار مي بايست از پستان اين مادر تغذيه مي كرد؛ به ويژه اين كه سينما و صنعت آن، براي دوستان و خودي ها ناآشنا و بيگانه محسوب مي شد و براي غرب زدگان وسيله اي مناسب بود تا از اين طريق راه ورود فرهنگي غربي را تسهيل گردانند.
سينماي پيش از انقلاب، به عنوان يكي از ابزارهاي فرهنگي نظام طاغوت، به منظور راستاي تقويت جريان غرب گرايي و تهاجم به باورهاي ديني، اخلاقي و ملي مردم ما نقش مؤثري را ايفا كرد كه براي نمونه به چند موضوع اشاره مي شود:
1. تقويت روحيه ي خودباختگي در مقابل غرب و تحقير باورها و تخريب ارزش ها.
2. گسترش و تقويت رفتار ليبرال منشانه در زندگي افراد جامعه.
3. تأكيد و تأييد آموزه هاي ضد انساني از قبيل ترويج به خشونت به ويژه در ميان نسل جوان.
4. توسعه و اشاعه ي فرهنگي برهنگي و برانگيختن غرايز جنسي از طريق ترويج بينش زن گرايي و حضور نامناسب زن در فيلم ها.
5. ترويج به تجمل گرايي و تنوع طلبي هاي شيطاني و تعليم اسراف و تبذير.
6. تبليغ افكار كافرانه ي ماترياليست هاي سرمايه دار و حذف و ستيز با هر آن چه كه به معنويت انسان كمك مي كند.
اين سرفصل ها نمونه هايي بود كه مسير سينماي گذشته ي ما را براي در هم شكستن ارزش هاي فرهنگي جامعه، مشخص مي كرد و به هر اندازه كه سينما در ترويج و تقويت يكي از اين موارد موفق مي شد، به همان مقدار غرب و غرب گرايان در تهاجم فرهنگي خود موفقيت به دست مي آوردند.
سينماي امروز ما بايد، براي مقابله ي با تهاجم فرهنگي با توجه به مسائل گذشته، همه ي اين دروازه ها را ببندد و با تكيه بر ارزش هاي اسلامي و تقويت باورهاي ديني و ملي و تأكيد بر رفتارهاي انساني، به مقابله با تهاجم فرهنگي دشمن برخيزد و اين مهم وقتي تحقق پيدا مي كند كه دست اندركاران فيلم و سينما، در مرحله ي نخست معتقد و مؤمن به اين راه باشند و سپس با آگاهي و شناخت لازم از گذشته و حال سينما، براي آينده اي روشن و با نشاط برنامه ريزي كنند زيرا تا تحولي در جان پديد آورندگان آثار سينمايي به وجود نيايد نمي توان اميدي به آينده اي درخشان در عرصه ي سينما داشت قرآن كريم مي فرمايد:
(اين الله لا يغير ما بقوم حتي يغيروا ما بأنفسهم؛ (19)
خداوند حال و جان هيچ قومي را متحول نمي كند تا زماني كه خود آن ها حال و جانشان را متحول گردانند).
در اين آيه شريفه دو تغيير بيان شده است: عامل تغيير اول «لا يغير ما بقوم» خداوند است و عامل تغيير دوم «يغيروا ما بأنفسهم» خود انسان ها هستند و تا «بأنفسهم» انسانها تحول و تغيير پيدا نكنند «ما بقوم» مردم و جامعه دگرگون و متحول نشود و هر گاه تحولي در درون انسان ها به وجود آمد تحول در جامعه حتمي است.
هنر ظلي است از ذي ظل و اثري است از نمايان گر ميزان توانايي فكر و انديشه، بصيرت و حكمت مؤثر مي باشد.
در اين جا براي تقويت و حفظ سلامت سينما و مقابله ي با تهاجم فرهنگي چند پيشنهاد ارائه مي دهم:
1. غرب شناسي و شناخت فكر و فرهنگ غرب از مسائل بسيار مهم و ضروري است كه دست اندركاران فيلم و سينما بايد به آن اهتمام بورزند كسي كه در سينماي ما كار مي كند بايد علاوه بر مطالعه و شناخت تاريخ سينما ويژگي هاي افكار و اعمال جوامع غرب را بشناسد:
الف) از ويژگي هاي جامعه ي غربي عنصر الحاد و شرك است.
ب) حس گرايي عنصر ديگري است كه جامعه ي غرب، تفكر خود را بر آن اساس بنا نهاده است هر چه كه از محدوده ي حس و تجربه خارج باشد از حوزه ي علم خارج است و اعتباري ندارد.
ج) جامعه ي غربي دين را از سياست تفكيك نموده و دخالت دين را در مسائل سياسي و اجتماعي تجويز نمي كند.
د) از ديگر ويژگي هاي جامعه غربي اين است كه در اصل و اساس بر «اومانيسم» استوار گشته است؛ «اومانيسم» يعني مذهب اصالت بشر، يعني انسان مدار كه چنين مكتبي معيار و ملاك ارزشي خود را، انسان و خواسته هاي او مي داند. «اوماير» در تمام شئون غرب، در فلسفه و هنر غرب جريان دارد. اومانيسم در بعد سياسي اش به «دمكراسي» و «ليبراليسم» مي رسد و در بعد اقتصادي به كاپيتاليسم.
فرهنگي كه بر اساس چنين ويژگي هايي شكل بگيرد هر چه در جهان آگاهي رشد كند در خود فراموشي نيز رشد خواهد كرد به عبارت ديگر فرهنگ غربي، فرهنگ مطالعه ي جهان است و مطالعه ي انسان به معني حقيقي و جامعش نيست. جهان آگاه است ولي خود آگاه نيست و لذا انسان هاي پرورش يافته در فرهنگ غرب، تكيه گاه فكري و اعتقادي شان ماده و ماديت است و به همين خاطر است كه انسان غربي، زنجير عبوديت را در برابر بت تكنولوژي بر گردن خويش افكنده است و ما معتقديم كه تكنولوژي و تمدن صنعتي غرب، نه تنها نتوانسته انسان ها را آزاد كند بلكه او را در برابر تكنولوژي منفعل كرده است.
2. از مسائل ديگري كه مي تواند در مقابله ي با تهاجم فرهنگي دشمن به ما مدد برساند تكيه بر هويت فرهنگي و ملي است. توجه به ميراث عظيم و به جاي مانده از پيشينيان ما، علاوه بر اين كه بهترين دليل بر اصالت و هويت يكملت محسوب مي شود منبع ارزش مندي است كه جريان فرهنگي و هنري سينما، مي تواند از اين منبع بهره برگيرد. با تكيه بر اين همه افتخار، بايد در برابر هجوم فرهنگ بيگانه احساس غرور شخصيت كرد. رهبر معظم انقلاب اسلامي با اشاره به توانايي ها و استعدادهاي سرشار اين مردم، گذشته ي درخشان ما را خاطر نشان ساخته و مي فرمايد:
ما اسلام را از اعراب گرفتيم، اما به اعتراف دوست و دشمن حتي آنها كه به دليل شدت تعصب و ضد ايراني بودن حاضر نسيتند اسم ايران را بر زبان بياورند اما اگر اهل فن باشند مجبورند قبول كنند- گلي كه ايراني بر سر فرهنگ و معارف اسلامي زد هيچ ملت ديگري نزده و از عرب ها غير از «ابن رشد» و يكي دو نفر ديگر كسي در سطح عالي نبوده است كه تازه «ابن رشد» هم عرب نيست، بلكه اندلسي است. فلسفه متعلق به ايران است، ادبيان عرب مال ايران است، ادباي بزرگ عرب مثل زمخشري و تفتازاني و امثال اينها همه ايراني هستند. بزرگ ترين و برجسته ترين كتب ادبيات عرب را ايراني ها نوشته اند. بزرگ ترين لغت عرب قاموس است و قاموس تأليف فيروزآبادي است. در رشته فقه و اصول و حديث، ايراني ها غوغا كردند و اين كه مي گويم ايراني ها، البته اختصاص به شيعه ندارد... (20)
در مورد ديگر مي فرمايند:
ما ملت بزرگي هستيم، چرا بترسيم. ما داراي قدرت هاي فراواني هستيم ملت ما استعداد علمي و ذخاير مادي فراوان دارد و داراي سابقه ي تاريخي و ريشه هاي علمي و فرهنگي است و بالاتر از همه داراي ايمان اسلامي و توكل به خداست. (21)
در ميان ملت ما سرمايه هاي معنوي ارزش مندي چون: عاشورا، غدير، رمضان، انتظار فرج، امامت، ولايت، مرجعيت، حج... و صدها گوهر ارزشي ديگري وجود دارد كه در حفظ هويت فرهنگي و ديني ما نقش عمده را ايفا كرده اند.
سينما و متوليانش بايد سه مرحله را طي كنند تا توانايي مقابله با تهاجم فرهنگي را به دست آورند؛ سه مرحله اي كه عرفا و اهل سير و سلوك آن را طي مي كنند تا روح و جان به قوت ايمان و نور ايقان مجهز كنند و آن سه مرحله عبارتند از:
1. مرحله تخليه: سينما را بايد از همه ي انديشه هاي غربي و افكار غرب زده تخليه و پاك نمود؛
2. مرحله ي تحليه: پس از پاكسازي و تطهير از افكار غربي بايد آن را به انديشه هاي اسلامي و باورهاي اصيل و صحيح ملي آراست.
3. مرحله ي تجليه: انديشه ها و ارزش هاي والاي اسلامي را تثبيت كرد و رشد و كمال آن را متجلي ساخت.
سينماي ديني و آرماني ما نيز آن سينمايي است كه جهت گيري هاي آن را دين و ارزش هاي ديني تعيين مي كند؛ چنين سينمايي مي كوشد تا با ابزار مؤثر هنري، انسان را به آن نقطه ي مطلوب و محبوبي كه خدا و اولياي الهي او مي خواهند برساند؛ يعني «لااله الا الله».
علامه اقبال لاهوري مي گويد:
در جهان آغاز كار از حرف لاست
اين نخستين منزل مرد خداست
اگر به سينماي ديني مي انديشيدو اعتقاد جدي به مقابله با تهاجم فرهنگي داريد، به قول حافظ شيرازي مجنون گونه قدم به وادي مشكلات بگذار تا به ليلي موفقيت دست يابي:
در ره منزل ليلي كه خطرهاست به جان
شرط اول قدم آن است كه مجنون باشي
قرآن كريم مي فرمايد:
(فمن يكفر بالطاغوت و يؤمن بالله فقد استمسك بالعروه الوثقي؛ (22)
هر كس به طاغوت كفر بورزد و به خداوند ايمان بياورد به دستگيره ي محكم و مطمئني چنگ زده است.)