منبع: پاسخگويي ديني -مركز ملي پاسخگويي به سئوالات ديني(www.askdin.com)
مقدمه
هنگامي كه خلاق هستي بخش انسان را آفريد، به خود آفرين گفت و با آفرينش انسان خود را «احسن الخالقين» ناميد.[1] با وجود انسان خالق جمع بسته شد و معلوم شد كه اين مخلوق تازه خود خلّاقي بزرگ است كه خالقِ خلاق آفرينِ او سزاوار وصف احسن الخالقين ميباشد. برترين ويژگي انسان خلاقيت بوده و اين هديهاي است كه خالق بخشنده به بشر داده و موجود ديگري را در اين موهبت با او شريك نكرده است.
اگر بگوييم كرامت[2] مخصوص انسان و عطية برتر او عقل و شعور است، فرشتگان نيز در اين موهبت شريك آدميان هستند و از عقل برخوردارند، بلكه فرشتگان عقل محض هستند.[3] اگر كسي فكر كند كه ارادة آزاد و در نتيجه جايز الخطا بودن ويژگي انسان است، جنيان نيز در اين وصف مشابه و مشترك با انسانها هستند.[4] نه عقل و نه اراده آزاد هيچ كدام مخصوص انسان نيست، بلكه خلاقيت كرامت برگزيده و ويژگي منحصر به نوع انسانيست كه هيچ آفريدة ديگري از آن برخوردار نيست.
هر يك از ما ميتواند در محيط خود و در كيفيت وجودش دست ببرد و تغيير ايجاد كند. ما ميتوانيم خود و زندگي خويش را متحول كنيم و صورتهاي تازهاي به آن ببخشيم و اين كاري است كه هيچ موجود ديگري در عالم نميتواند انجام دهد. هر حيواني به همان صورتي كه هزاران سال پيش زندگي ميكرده امروز نيز به همان شكل زندگي ميكند. فقط نوعي از ميمونهاي بسيار پيشرفته در اثر شرايط محيطي توانستهاند تغييرات اندكي در سبك زندگي خود ايجاد كنند. ملائكه و جن نيز همانطور كه از آغاز پيدايش بودهاند و زيستهاند، هنوز هم همانطور هستند و زندگي ميكنند.
فقط انسان است كه ميتواند با نوآوري زندگي خود را متحول سازد و بهبود بخشد. هركس در هر جا، ميتواند بهبود بخش زندگي خود و ديگران، تحول آفرين و نوآور باشد. زن در محيط خانه، كارمندان در ارائه خدمات، كاسب در نحوه فروش كالا، مديران در محيط سازماني، محصلان در تحصيل، معلمان در تدريس و از همه مهمتر دانشجويان، اساتيد و محققان در فرايند توليد دانش. همه ميتوانند طعم شيرين نواوري را بچشند و زندگي را با معناتر، پربارتر و هيجان انگيزتر تجربه كنند.
عطية الاهي و رسالت انساني
هر انساني يك مدال فتبارك الله بر سينة خداست و سرشار از شعور و نيروي نوآوري است. خلاقيت خداوند نامتناهي است و در هر انساني جلوهاي از خلاقيت خود را نمايانده است. هيچ دو نفري يك استعداد ندارند و هيچ كس از اين موهبت تهي نيست. هر كس در هر جا يك شاهكار بزرگ افرينش است و با نواوري ميتواند استعدادهاي دروني خود را شكوفا سازد. و نشان دهد كه وجودش جريان و جلوهاي ديگر از خلاق يگانه است. هر انساني با خلاقيتش خلاقيت خداوند را نمايش ميدهد و با يگانگي و منحصر به فرد بودنش يگانگي او را آشكار مينمايد.
خداوند بذرهاي نوآوري را در وجود همه پاشيده، تا زندگي انسانها را سرسبز و پربار سازد. پس اگر كسي از كشف استعدادهاي خود و ارائة نوآوريها و خلاقيتهاي بينظيرش دست بكشد، هم هستي و زندگي خود را بيهوده و تباه كرده و هم از بوستان زندگي انسانها چيزي را كم كرده است. رسالت هر يك از ما اين است كه خود را بشناسيم و آن عطيهاي را كه خداوند به دست ما سپرده تا به انسانها برسانيم و به زندگي مردم اضافه كنيم، با رعايت امانت به جايگاهش برسانيم. هر يك از ما در قبال تمام انسانهاي روي زمين و كساني كه در آينده خواهند آمد مسئول است كه استعداد خود را بشناسد و چيزي به زندگي و فرهنگ بشري افزوده كند.
خلاقيت راهي به سوي خداوند
خلاقيت يكي از صفات خداوند است و اگر انسان به اين صفت عالي الاهي آراسته شود، ساير صفات او نيز در وجودش جريان پيدا ميكند. اگر كسي اين روزنه را در وجود خويش به سوي خلاق هستي بخش بگشايد، وجودش از نور خداوند لبريز شده و ساير پرتوهاي كمال نيز در آيينة جانش منعكس ميشود. بنابراين خلاقيت دريچهاي و پنجرهاي به سوي خداست كه اگر گشوده شود، به راحتي ميتوان به بوستان و بهشت او وارد شد.
كسي كه عطية الاهي را در وجود خود كشف ميكند و شكوفا ميسازد، به مرتبهاي نزديك ميشود كه نامهاي ديگر خداوند نيز از درونش پديدار ميگردد. كسي كه به عطيهاش رسيده و خلاقيت ورزيده است، خود را غرق در لطف و مهرباني آفريدگار ميبيند و با تمام وجود شكر گذار او ميگردد. و شكور نام ديگر خداوند است. همچنين به كشف و شكوفايي خويش شادماني و سرور عظيمي از ژرفاي جان انسان فوران ميكند و سرور نام ديگر خداوند است.
فرد خلاق ميبيند كه لطف و رحمت الاهي هستياش را در بر گرفته، پس با همه مهرباني و رحمت ميورزد و مهربان نام ديگر خداوند است. چنين كسي آنچه را دست بخشندة پروردگار به او داده به ديگران ارزاني ميدارد و ميبخشد و بخشنده نام ديگر خداوند است. بدين سان كسي كه به نوآوري و خلاقيت ميرسد، ساير نامها و صفات خداوند را نيز در وجود خود يافته و آنها را جلوهگر ميسازد. پس خلاقيت راهي به سوي خداست، كه تنها فرزندان حضرت آدم ع ميتوانند آن را بپيمايند. دستيابي به خلاقيت راهي است به سوي خداوند راهي كه از متن زندگي ميگذرد و لحظه لحظة زيستن را از نور او و حضور او لبريز ميكند.
نقش معنويت در خلاقيت
افراد خلاق داراي ويژگيهاي خاص شخصيتي و فكري هستند. معنويت نيز شخصيت و تفكر و بينش انسان را متحول ميكند، پس ضرورتاً نسبتي ميان معنويت و خلاقيت برقرار است. تعالي معنوي در دستيابي به خلاقيت و كشف و شكوفايي ظرفيتهاي درون تأثير زيادي دارد.
كليدهاي معنوي خلاقيت موجب گشايش راه نوآوري و پيوند با شعور بيكران هستي بخش يكتاست. از ديدگاه معنويت ناب اسلامي بيش از خود خلاقيت و اثار مثبت ان در زندگي تعالي معنوي و نزديك شدن به سرچشمه خلاقيت اهميت دارد. در اين مجموعه نوشتهها كليدهاي معنوي خلاقيت كه در سخنان اهل بيت پيامبر اسلام آمده است تحليل و تبيين ميشود. به اميد اينكه تمام هستي خود را به منزلة راهي به سوي خداوند بشناسيم و بپوييم. كه قرآن كريم ميفرمايد: عليكم انفسكم (مائده/105) خود را بپاييد و بپوييد.[5]
--------------------------------------------------------------------------------
[1]ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظامًا فَكسَوْنَا الْعِظامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبارَك اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ."مؤمنون/14" سپس آب اندك را بصورت (خون بستة) آويزان آفريديم، و (خون بستة) آويزان را بصورت (چيزي شبيه) گوشت جويده شده درآورديم، و گوشت جويده شده را بصورت استخوانهايي ساختيم؛ و بر استخوانها گوشتي پوشانديم؛ سپس آن را بصورت آفرينش ديگري (با تحولي شگرف و بزرگ) پديد آورديم و خجسته باد خدا، كه بهترين آفرينندگان است.
[2]وَ لَقَدْ كرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي كثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً"اسراء/70" و بيقين فرزندان آدم را گرامي داشتيم؛ و آنان را در خشكي و دريا، سوار كرديم؛ و آنان را از پاكيزهها روزي داديم؛ و ايشان را بر بسياري از آفريدگان برتري داديم.
علامه طباطبايي ميفرمايند كرامت و گراميداشت خداوند عطيه و موهبتي است كه مخصوص انسان است. ولي فضيلت در چيزي است كه ديگر موجودات نيز از آن برخوردارند و امكان مقايسه وجود دارد. (الميزان في تفسير القرآن جلد 13، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني. قم: دفتر انتشارات اسلامي بيتا. ص222) بنابراين تفاوت ميان كرامت و فضيلت انسان اين است كه بر اثر كرامت فرزندان آدم موهبتي خاص دارند كه به موجب آن ابزارها و وسايل گوناگون در زندگي خود ايجاد كرده و بكار ميگيرند و از خوراكيهاي رنگارنگ استفاده ميكند.
ولي در مورد فضيلت انسان در بسياري از موارد برتر است و در بعضي هم برتري ندارد و آن بهرههايي است كه موجودات ديگر هم از آن برخوردارند. مثلاً انسان بينايي دارد و از موجودات ديگر بهتر ميبيند اما انواعي از حيوانات هستند كه بيناييشان از انسان بهتر و برتر است. به همين علت خداوند فرمود: و او را بر بسياري از آفريدگان برتري دايم (، نه برهمة آفريدگان).
[3] مهدي نراقي، جامع السعادات. ترجمة سيد جلال الدين مجتبوي. ج1، انتشارات حكمت. ص75
[4]وَ أَنّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِك تَحَرَّوْا رَشَدًا" وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا(سورة جن آيت 14و15)
[5] رك الميزان جلد 5.