و دانشمندان غرب و شرق درباره اصل الشيعه[1]

فخرالدين نصيرى

الف) آراى دانشمندان غرب و شرق راجع به اصل الشيعه

انتشار متن عربى كتاب به نام اصل الشيعه و اصولها انعكاس فوق‏العاده‏اى در شرق و غرب ايجاد كرد و سيل نامه‏ها از دانشمندان و مستشرقين درباره اين اثر نفيس به سوى ناشر كتاب سيد عبدالرزاق حسنى سرازير گرديد . گرچه همه اين نامه‏ها اكنون در دست‏رس ما نيست ، ولى قسمتى از اين نامه‏ها كه در مجله اعتدال انتشار يافته ، در دسترس ما است و ما آنها را براى اطلاع خوانندگان از طرز قضاوت دانشمندان بزرگ درباره اين كتاب ، ذيلاً از نظر مى‏گذرانيم:

1 . دانشمند روسى كراتشكوفسكى از لنينگراد چنين نوشت:

كتاب اصل الشيعه و اصولها از كتب پرارزش و معتبرى است كه هيچ دانشمندى از آن بى‏نياز نيست . من اين كتاب را در برابر كتاب فجر الاسلام كه سال گذشته به دست آوردم ، مى‏خوانم !

2 . دانشمند آلمانى ژوزف شخت از كونيكوسوج مى‏نويسد:

چند روز قبل هنگامى كه از سفر بازگشتم كتاب «اصل الشيعه و اصولها» به دستم رسيد . من صميمانه از شما و از علامه كاشف الغطاء تشكر مى‏كنم . من آن را بررسى كردم و معلومات قابل توجهى از آن كسب نمودم و به دانشجويان توصيه خواهم كرد كه از آن استفاده كنند . آيا كسى از دانشمند و صاحب علم سزاوارتر به تعليم افراد هست ؟ !

3 . دانشمند معروف ترك دكتر «ه . ريترفى» از استانبول چنين نوشت:

كتاب اصل الشيعه و اصولها را كه براى من مرحمت فرموده بوديد ، مطالعه كردم و آن را تحفه گران‏بهايى يافتم كه مافوق ارزش مى‏باشد . من از علامه بزرگوار مؤلف كتاب در برابر اين خدمت بزرگ تشكر مى‏كنم و به زودى به تمام مستشرقين اطلاع خواهم داد كه لازم است اين كتاب را تهيه كنند .

4 . سالم كرنكوى ، استاد دانشگاه برن از آلمان ، مى‏نويسد:

فوق‏العاده از همت عالى شما كه كتاب اصل الشيعه و اصولها را براى من فرستاديد ، متشكرم . من اين كتاب را با دقت تمام مطالعه كردم ، آن را كتابى يافتم كه مى‏تواند تشنگانى را كه مى‏خواهند اطلاعات صحيحى از عقايد شيعه داشته باشند ، كاملاً سيراب كند .

من نيز در تأييد گفتار مؤلف دانشمند اين كتاب ، عقيده دارم كه در عين اختصار و فشرده بودن ، مى‏تواند اطلاعات فراوانى كه جز با چندين كتاب قطور حاصل نمى‏گردد ، درباره مذهب شيعه در اختيار انسان بگذارد . و از اين گذشته ، آيا با ترقى و پيشرفت تمدن در زمان ما مى‏توان تمام معتقدات گذشته را حفظ كرد ؟ من تصور مى‏كنم اگر پيامبر خدا نيز در عصر ما حيات داشت ، پاره‏اى از امورى را كه سابقا حلال نبود ، تجويز مى‏كرد ؛ مثلاً ما مى‏بينيم مؤلف محترم كتاب ، شخصا اجازه داده‏اند عكس ايشان برداشته شود ، با اين كه طبق عقيده قدما و روايات ائمه عليهم‏السلام اين كار ممنوع شناخته مى‏شد ؛ ولى در هر حال ، اين از صلاحيت من بيرون است كه درباره اين مسئله و امثال آن بحث كنم ؛ زيرا مؤلف دانشمند منظورش توضيح عقايد شيعه به همان صورتى كه در اوايل اسلام وجود داشته ، بوده است و حقا به خوبى از عهده اين كار برآمده . من به مستشرقين اين بلاد توصيه خواهم كرد كه اين كتاب را تهيه كنند تا علوم خود را در اين زمينه به ميزان قابل ملاحظه افزايش دهند .

مجله اعتدال پس از نقل اين نامه اضافه مى‏كند:

ما گفتار آقاى سالم كرنكوى و بحثى را كه درباره عكس‏بردارى از نظر قوانين اسلامى نموده‏اند ، به اطلاع علامه كاشف الغطاء رسانيديم . ايشان چنين فرمودند: «تصويرى كه از نظر اسلام حرام است ، تنها مجسمه‏سازى است ، آن هم مجسمه موجودات ذى روح كه با دست ساخته مى‏شود ، اما عكس گرفتن با وسايل معمولى يا غير آن ، مشمول ادله شرعيه تحريم تصوير نيست و آن ادله ، نظرى به چنين مطلبى ندارد . بنابراين بر همان اباحه اصلى باقى است ؛ ولى البته اسلام و قوانين آن ذاتا آن‏چنان وسيع و دامنه‏دار هستند كه با هر نوع تمدن صحيحى سازگار و هماهنگ مى‏باشند ، بدون اينكه گذشته و امروز آن تفاوتى پيدا كند» .

5 . دانشمند معروف ، احمد زكى پاشا شيخ العرب در نامه خود از قاهره ، به ناشر كتاب اصل الشيعه سيد عبدالرزاق حسنى چنين مى‏نويسد:

فوق‏العاده از هديه‏اى كه براى من فرستاديد  ـ  كتابى كه علامه بزرگ كاشف الغطاء تأليف فرموده است  ـ  متشكرم . حقا با اسلوب زيبا و جالبى اين كتاب نوشته شده و مؤلف (كاشف الغطا) پرده‏ها را از روى حقايق كنار زده و مسائلى را كه تا كنون درباره شيعه ، همان‏هايى كه تاكنون در مورد خود سخن نمى‏گفتند و مذهب خود را به ما معرفى نمى‏كردند ، فاش نموده است .

ما بايد از خرافاتى كه استاد احمد امين بدون تحقيق و مراجعه ، درباره شيعه انتشار داده ، ممنون باشيم ؛ زيرا همان‏ها سبب شد كه علامه كاشف الغطاء قلم به دست بگيرد و حقايقى را درباره شيعه با متانت هر چه بيشتر به پيروى از منطق «ادفع بالتى هى احسن السيئه» بنويسد و منتشر سازد ، بدون اينكه عواطف مذهبى ديگران را جريحه‏دار نمايد .

ولى ما معتقديم شما در اين سخن مبالغه كرده‏ايد كه مى‏گوييد بعضى از اهالى مصر و فلسطين و سوريه شيعه را گناهكار مى‏دانند...   . ما اين سخن را جايز نمى‏شمريم و شيعه در ميان ما كاملاً محترم مى‏باشد . شايد كسى كه اين سخن را به شما گفته ، مزاح و شوخى كرده و يا نظر سوئى داشته است .

اما آن چه در كتب بعضى (از دانشمندان اهل تسنن) درباره شيعه ديده مى‏شود و نسبت‏هاى ناروا و ضد و نقيض و گمراه‏كننده به آنها داده‏اند ، در حقيقت عامل اصلى آن خود شيعه‏ها هستند كه در ابراز عقايد و معرفى مذهب خود تا كنون كوتاهى نموده‏اند !

ولى در هر حال ، اين ترّهات را كه از نزاع‏هاى سياسى عثمانى‏ها مايه گرفته ، بايد رها كرد و بدبختانه هم مصر و هم ايران از قربانيان اين سياست شوم بوده‏اند . با اينكه مصر يك كشور سنى بود ، ولى سياست‏هاى توسعه طلبانه و استعمارى عثمانى‏ها و غير عثمانى‏ها نه به حقايق اعتنا داشت و نه به عواطف مذهبى .

خلاصه اينكه من معتقدم انتشار اين كتاب بزرگ‏ترين فايده را در ايجاد وحدت عربى و اسلامى كه عامل اساسى و مؤثر بقاى همه ما است ، دارد .

ما به اين استاد بزرگ كه اين مسئوليت مهم را به دوش گرفته ، آفرين مى‏گوييم . مسئوليتى كه انجام دادن آن جز از امثال او و كسانى كه خدا آنها را براى مبارزه با كج‏روى‏ها و اصلاح مفاسد و تجديد حيات و نشاط ديرين اين امت انتخاب كرده ، ساخته نيست . ما اميدواريم در سايه اين فعاليت‏ها ملت ما بتواند در پرتو آفتاب حقيقت دوش به دوش ملل مترقى جهان پيش برود[2]...   .

6 . دانشمند و نويسنده معروف امير البيان شكيب ارسلان ، مترجم و شارح كتاب حاضر العالم الاسلامى ، ضمن نامه خود از ژنو چنين مى‏نويسد:

حضرت استاد دانشمند ، مجتهد بزرگ و عالى‏مقام الشيخ محمد حسين آل كاشف الغطاء (اطال اللّه بقائه) !

نامه گرامى را زيارت كردم و بر نعمت سلامت وجود آن استاد بزرگوار خدا را شكر گفتم...   . كتاب‏هايى كه اهدا فرموده بوديد ، رسيد . و پيش از همه به مطالعه كتاب اصل الشيعه و اصولها مبادرت جستم و بسيار از آن استفاده كردم .

حقا تمام تأليفات شما سودمند و مفيد است و براى مسلمانان در عصر ما جزء ضروريات محسوب مى‏شود و از آنها مى‏توان دريافت كه شيعه و سنى در چه چيزها اتفاق و در چه مسائلى ، اختلاف نظر دارند .

شما با كوشش‏ها و مجاهدت‏هاى خود فاصله ميان اين دو دسته را تا آنجا كه ممكن است ، كم مى‏كنيد . هنگام استدلال با اطلاعات كافى و دلايل روشن ، مطالب را مورد بحث قرار مى‏دهيد . من در آينده نزديكى نظريات خود را مشروحا درباره اين كتاب قسمت‏هايى از آن ، كه فوق‏العاده مرا تحت تأثير قرار داده ، و نقاط مبهمى كه از نظر من نيازمند به توضيح است ، خدمت شما مى‏فرستم...   .

7 . وزير مختار سابق امريكا در بغداد ، لود بليو . هندرسن كه يكى از مستشرقين و اهل مطالعه درباره كشورهاى شرقى محسوب مى‏گردد ، ضمن نامه خود به شيخ عبدالفنى خضرى كه از اساتيد مدرسه امام كشف الغطاء بود ، چنين نوشت:

... پس از بازگشت از مسافرت اخير ، اطلاع يافتم كه يكى از مأمورين اداره ما اقدام به ترجمه رساله فشرده شما درباره شيعه ، كه از كتاب اصل الشيعه اقتباس شده ، نموده است . به عقيده من اين رساله بهترين مدرك قابل اطمينان درباره معتقدات و اصول مذهب شيعه است كه تا كنون كوشش‏هاى فراوانى براى كسب اطلاعات بيشتر درباره آن نموده‏ام .

من نسخه‏اى از متن عربى و ترجمه انگليسى آن را به واشنگتن مى‏فرستم ؛ زيرا مايل هستم رجال دولت ما كه تحولات اين بخش از جهان را مطالعه و بررسى مى‏كنند ، مانند خودم ، معلومات بيشتر و كامل‏ترى درباره معتقدات عالى شيعه پيدا كنيم .

از جمله مسايلى كه ارزش رساله شما را آشكارتر مى‏سازد اين كه من تا كنون هر چه كوشش كردم ، نتوانسته‏ام نسخه‏اى از كتاب اصل الشيعه علامه كاشف الغطاء را در بغداد بيابم...   .

و در نامه ديگرى كه به مناسبت تشكر از ارسال كتاب اصل الشيعه براى او نوشته است ، اضافه مى‏كند:

من و دوستانم معتقديم كه بايد تمام اين كتاب به زبان انگليسى ترجمه شود تا همه مردمى كه به اين زبان آشنايى دارند ، و از جمله هموطنان ما ، از عقايد و مذهب شيعه به خوبى مطلع گردند[3] .

ب) تأليفات و آثار كاشف الغطاء

كاشف الغطاء على‏رغم كارهاى فراوانى كه به عهده داشت و با آنهمه مراجعات مختلف دينى كه موقعيت حساس او و مقام مرجعيت فتوا ايجاب مى‏كرد ، از نظر تأليف و تصنيف ، مرد موفق و پر بركتى بود و به همين دليل آثار علمى فراوان و پرارزشى از خود به يادگار گذارد . بديهى است اين كار از همه افراد ساخته نيست ، مگر آنهايى كه داراى مزاياى روحى و فكرى و اخلاقى خاصى باشند .

هنگامى‏كه او در لبنان بود ، بر طبع بعضى از كتب ممتاز ادبى نظارت داشت و حواشى مفيد و سودمندى بر آنها افزود كه از جمله كتاب زير را مى‏توان نام برد:

1 . الوساطة بين المتنبى و خصومه ، تأليف قاضى جرجانى ؛

2 . معالم الاصابة في الكاتب والكتابة ؛

3 . ديوان سيد محمد سعيد حبّوبى ؛

4 . ديوان سحر بابل و سجع البلابل ، تأليف سيد جعفر حلى .

او به قدرى به نشر علوم اهميت مى‏داد كه چند قسمت از كتب فارسى را شخصا به عربى ترجمه نمود ؛ از جمله 1 . هيئت فارسى ؛ 2 . حجة السعاده ؛ 3 . سفرنامه ناصر خسرو ؛ و بعضى از قطعات معروف ادبى .

اما مؤلفاتى كه از خود به يادگار گذارد:

1 . وجيزة المسائل ، متن فقه ، فارسى و عربى: اين كتاب چهار بار در نجف اشرف به چاپ رسيد ؛

2 . حواشى عين الحياة ، در فقه ، طبع بمبئى ؛

3 . مراجعات ريحانيه ، در دو جلد: اين كتاب متضمن يك رشته بحث‏هاى تاريخى و فلسفى است كه ميان او و فيلسوف فريكه ، امين ريحانى ، رد و بدل گرديد . جلد اول اين كتاب در بيروت و جلد دوم در صيدا به طبع رسيد ، و سپس در آرژانتين تجديد طبع گرديد ؛

4 . انتقاد بر كتاب ملوك العرب، تأليف ريحانى: اين كتاب در مجله النجف انتشار يافت ؛

5 . سؤال و جواب در فقه: اين كتاب سه بار در نجف اشرف چاپ شد ؛

6 و 7 و 8  . زاد المقلدين ، در فقه ، فارسى ، و حاشيه عروة الوثقى ، و حاشيه تبصره علامه . بعضى از اين كتب ده بار به چاپ رسيد ؛

9 . حواشى بر سفينة النجاة ، تأليف برادرش شيخ احمد آل كاشف الغطاء ، در چهار جلد كه شامل تمام ابواب فقه است ؛

10 . الايات البينات در رد بر امويه و بهايى‏ها و وهابى‏ها و مادى‏ها ، چاپ نجف) ؛

11 . تحرير المجله ، در پنج جلد ، چاپ نجف ؛

12 . الارض والتربة الحسينيه: اين كتاب شش بار در نجف به چاپ رسيد و توسط آقاى خسروانى به فارسى ترجمه شده ، به هندى نيز ترجمه گرديده است ؛

13 . الفردوس الاعلى: اين كتاب مجموعه بحث‏هاى جالبى درباره فلسفه قسمتى از احكام اسلام و تطبيق آن بر علوم و اكتشافات روز است . دو بار در نجف اشرف و يك مرتبه هم در تبريز به چاپ رسيده است ؛

14 . مختصر الاغانى ، چاپ بغداد ؛

15 . الدين والاسلام ، در دو جلد ، چاپ صيدا ؛

16 . نبذة من السياسة الحسينيه: چند بار در نجف اشرف به چاپ رسيده است ؛

17 . الميثاق العربى الوطنى ، چاپ نجف ؛

18 . التوضيح في بيان ماهو الإنجيل و من هو المسيح ، در دو جلد: جلد اول در قاهره و جلد دوم در بغداد به طبع رسيده است ؛

19 . گفت و گوى او با سفير انگلستان و آمريكا: اين كتاب سه بار در نجف اشرف و يك بار در آرژانتين چاپ شده است ؛

20 . المثل العليا في الاسلام لافى بحمدون: اين كتاب سه بار در نجف اشرف به طبع رسيده ؛

21 . أصل الشيعه و أصولها: كتاب حاضر كه چهارده بار در نجف اشرف و قاهره و بغداد و لبنان به طبع رسيده و به زبان‏هاى مختلف مانند فارسى و انگليسى و هندى ترجمه شده است .

كاشف الغطاء علاوه بر كتب فوق كتاب‏هاى ديگرى دارد كه هنوز به طبع نرسيده است ؛ از جمله:

1 . شرح عروة الوثقى ، در چهار جلد بزرگ: اين كتاب از نخستين تأليفات فقهى او محسوب مى‏شود ؛

2 . نزهة السمر و نهزة السفر: اين كتاب مجموعه خاطرات و گفت و گوهايى است كه در سفر حج يادداشت فرموده ؛

3 . جنة الماوى: اين كتاب به سبك الفردوس الاعلى نگارش يافته است ؛

4 . جلد سوم و جلد چهارم الدين والاسلام ؛

5 . تنقيح الكفاية ، در اصول ؛

6 . يك سلسله رساله‏هاى ديگر در اصول ؛

7 . دائرة المعارف العليا مجموعه مفيد و عميقى در اصول دين ؛

8 . ديوان شعر: اين ديوان اثر طبع روان و ذوق عالى شعرى او است و بيش از هشت هزار بيت شعر در بر دارد .

خزان عمر او

كاشف الغطاء با آن روح حساس و لطيفى كه داشت ، در آن شرايط خاص زندگى اجتماعى و وضع محيط و با آنهمه مشاغل علمى ، خيلى زود شكسته شد و بيمارى‏هاى گوناگون به سرعت به سراغ وى آمد و در جسم او و نه در جان او اثر عميق گذاشت .

در سال آخر زندگى بيمارى غده پروستات شديدا او را رنج مى‏داد . قبلاً همين بيمارى به سراغ او آمد ، ولى پس از معالجه بهبودى يافت ، اما اين بار معالجات مؤثر واقع نشد ، نخست در بيمارستان كرخ بسترى گرديد و سپس براى تغيير آب و هوا به كرند (در ايران) آمد .

چشم‏هاى نافذ و پر ابهت او در آخرين شب‏هاى زندگى به آسمان پر ستاره كرند دوخته شده بود و گويا با آنها گفت و گويى داشت و روح بلند و ملكوتى او در ماوراى آنها در گردش بود .

سه روز بيشتر از توقف او در آن شهر كوچك نمى‏گذشت و هزاران چشم در عراق در انتظار بازگشت وى و ادامه فعاليت‏هاى پر ارزش علمى و اجتماعى او بود . ولى على‏رغم اين انتظارات در روز دوشنبه 18 ذى القعده 1373 براى هميشه چشم از اين جهان بر بست و روح او همراه فرشتگان آسمان به سوى بهشت جاويدان پرواز كرد .

بدن او را از آن جا به بغداد حمل كردند . در بغداد غوغايى برپا شد و جمعيت زيادى از آنجا تا به نجف اشرف جنازه او را تشيع نمودند و در آرامگاهى كه دو سال پيش در آخر وادى السلام خودش بنا كرده بود ، در آرامش هميشگى غرق شد و به ابديت پيوست و در سايه پر مهر امير مؤمنان على عليه‏السلام آرميد .