بسم اللّه الرحمن الرحيم
علاّمه آيتاللّه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء (م 1373 ق) از تبار علامه بزرگ شيخ جعفر كاشف الغطاء (مؤلف اثر ارجمند كشف الغطاء) و بيت دانش و فضيلت بود . در سال 1294 ق در نجف متولد شد و در 1373 ق وفات يافت . او در محضر بزرگانى چونان سيد محمد كاظم يزدى (از 1312 ق تا 1337) ، آخوند خراسانى (از 1312 ق تا 1329) ، آقا رضا همدانى ، ميرزا محمد تقى شيرازى و... فقاهت آموخت و از ملازمان و معتمدان مرحوم سيد يزدى گشت و پس از رحلت او ، به همراه برادرش وصى وى شد . ايشان ، علاوه بر فقه و اصول ، در دانشهايى چون حكمت ، كلام و... نيز از اساتيد فن درس آموخت . آثار فلسفى ملاصدرا چونان مشاعر ، عرشيّه و شرح هدايه تا اسفار و شرح اصول كافى و... را فرا گرفت .
تدريس و مرجعيت
علامه كاشف الغطاء ، پس از ارتحال استاد بزرگوارش آيتاللّه سيد محمد كاظم يزدى ، با مراجعات عدهاى از مومنان بغداد و... ، تعليقهاى بر (تبصرة المتعلمين) نگاشت و به سرعت يكى از مراجع جهان تشيع عصر خود شد . بخشى از آثار او در پاسخ به اين منصب و مسؤوليت است . آثارى چونان: سؤال و جواب ، وجيزة الاحكام ، حاشيه بر سفينة النجاة ، زاد المقلدين ، مناسك حج ، حاشيه بر عروة الوثقى... .
همچنين وى ، هماره در مسند تدريس تا پايان زندگى قرار داشت و جمعى از بزرگان ، در زمره شاگردان ايشان قرار داشتند .
پژوهش و نگارش
ايشان در زمره عالمانى قرار داشت كه با كتابت مأنوس بود . نخستين نگارش وى (العبقات العنبريه في طبقات الجعفريه) در تاريخ نگارى خاندان كاشف الغطاء است پس از آن در قلمروها و موضوعات گوناگون به تأليف و تحقيق پرداخت كه در ادامه نوشتار تعداد و گستره آن خواهد آمد . تنها به اين نكته بسنده مىشود كه دغدغههاى فكرى ـ اجتماعى در بخش وسيعى از آثار ايشان ، محسوس مىنمايد . همان ويژگى كه او را جزو عالمان بيدار مصلح قرار مىدهد .
خطابه و ادب
علامه كاشف الغطاء ، «خطيب بليغ» بود و مقامات علمى و منصب مرجعيت را ناهمساز با ارائه خطابات مؤثر ندانست . از اين رو ، بخشى از رهآوردهاى علمى او در خطابههايى است كه در مناطق مختلف جهان اسلام ايراد فرمود .
همچنين ايشان ، از خاندان ادب و بلاغت بود . شعر او سرشار از نوآورى ، تخيل ، روانى و... بود و بىترديد در زمره برجستگان مراجع شاعر معاصر قرار داشت . همچنين نثر ادبى او نيز فاخر بود و با نگاشتههاى ادبى معاصر عرب رقابت داشت .
جهاد سياسى
حيات علامه كاشف الغطاء ، با «جهاد» همراه بود ، و در خط مقدم مرجع مجاهد قرار گرفت . در دفاع از مردم عراق در كنار مراجعى بزرگوار چونان: آيتاللّه سيد محمد كاظم يزدى و... حضورى مؤثر يافت و سفرهاى مكرر جهادى داشت . در مسائل داخلى عراق ، از جمله قيام ملى 1935 م نقش بارزى يافت . در ارتباط با اشغال فلسطين و ظهور صهيونيسم در منطقه ، تكاپوهاى وافرى نشان داد از جمله: فتاوى جهادى ، خطابات و مكتوبات تحليلى و تأثيرگذار ، حضور فعال در كنگرههاى مربوط به فلسطين (از جمله كنگره جهانى قدس شريف در سال 1931 م كه به دعوت مفتى فلسطين سيد امين حسينى برگزار شد و علامه كاشف الغطاء ، نماز عشار را امامت كرد و خطبهاى آتشين و متقن ايراد كرد) و... .
همچنين ايشان مسائل مختلف جهان اسلام را با حساسيت تعقيب مىكرد . به ويژه در ارتباط با مسائل ايران ، تعلق ويژهاى داشت و در سفرها و مكاتبات و... حوادث آن را با دقت و عنايت پيگير بود .
ديدگاههاى اصلاحى
علامه كاشف الغطاء ، از مصلحات برجسته جهان اسلام و تشيع است . ابعاد گوناگون حيات علمى ـ عملى او از منظر اصلاحى مىتوان ديد و ارزيابى كرد . نگاشتههايى چونان تحرير المجله ، به قصد تكميل فقه سنتى و ارتقاى آن به فقه تطبيقى ـ متقارن اتفاق افتاد ، همچنين ديدگاههاى وى در وحدت اسلامى و تقريب جوامع مسلمان در آثار گوناگون او ظهور و بروز يافت . در ارتباط با پارهاى از خرافات و نابسامانىهاى مذهبى ـ اجتماعى نيز به خطابهها ، مكتوبات و اقدامات عملى پرداخت . در مجموع ، ديدگاهها و اقدامات اصلاحى او فصل مفصّلى را در تحليل آرا و شخصيت ايشان به همراه دارد .
سفرها و ديدارها
علامه كاشف الغطاء ، دود سه سال را ـ پس از سفر حج ـ در سوريه ، لبنان و مصر گذراند (1329 ق/1911 م ـ به بعد) اين اقامت سه ساله در شناخت او از وضعيت جهان عرب و اسلام آن روزگار تأثير بسزايى داشت ، همچنين پارهاى از مراودات با شخصيتهاى علمى ـ ادبى منطقه را براى او فراهم كرد . از آن پس نيز سفرهاى متعددى به فلسطين ، ايران ، لبنان ، پاكستان و... داشت . كه در اين سفرها ملاقاتهاى علمى و نيز ديدار با شخصيتهاى سياسى ـ اجتماعى آن كشورها اتفاق مىافتاد .
آثار و تأليفات
نگاشتههاى علامه آيتاللّه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء مجموعهاى وسيع را در برمىگيرد در ميان آثار چاپ شده ، آثار زير را مىتوان برشمرد:
1 . تحرير المجله ؛ 2 . المراجعات الريحانيه ؛ 3 . الفردوس الاعلى ؛ 4 . جنة المأوى ؛ 5 . الدين و الاسلام ؛ 6 . اصل الشيعه و اصولها ؛ 7 . العبقات العنبريه ؛ 8 . نبذة من السياسة الحسينيه ؛ 9 . عين الميزان في نقد الجرح و التعديل ؛ 10 . الآيات البينات (شامل 4 رساله: 1 . المواكب الحسينيه ، 2 . نقض فتاوى الوهابيه ، 3 . رد الملاحده ، 4 . خرافات البابيه) ؛ 11 . التوضيح في بيان حال الانجيل والمسيح ؛ 12 . الارض والتربة الحسينيه ؛ 13 . قضية فلسطين الكبرى ؛ 14 . في الحكمه و السياسه ؛ 15 . المثل الاعلى في الاسلام لابحمدون ودهها اثر چاپى ديگر از جمله رسالههاى عمليه و تعليقات و حواشى بر كتابهاى فقهى ، روايى و نيز تصحيح و ترجمه برخى از آثار ادبى ـ تاريخى . در ميان آثار غير مطبوع ايشان ، تأليفات مهمى وجود دارد از جمله شرح العروة الوثقى ، دايرة المعارف العليا ، كنّاشه و... .
كاشف الغطاء و حوزههاى علميه
آيتاللّه علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء از علماى بزرگ جهان اسلام در عصر اخير است . او كه در بعد علمى ، فقه و حكمت و عرفان را در ظرف وجودش جمع كرده بود ، با قلم شيوا و بيان رسايش در حوزه و خارج از حوزه ، مشتاقان علم و معرفت را سيراب مىنمود . جامعيت او در ابعاد گوناگون ، مهمترين امتيازش در مقايسه با علماى معاصر خويش است . در بعد سياسى و اجتماعى ، سياستمدارى زيرك و شخصيتى مورد توجه بود ؛ شخصيتى كه خود را به حوزه نجف محدود نساخت و با سفر به كشورهاى مختلف و حضور در مجامع مختلف فرهنگى ، به تبليغ و تبيين ديدگاههاى اسلام پرداخت . كاشف الغطاء مجاهد خستگىناپذيرى بود كه به اعتلاى دوباره اسلام و مسلمين مىانديشيد و تنها راه رسيدن بدان را جهاد و مبارزه با دشمنان انسانيت و اسلاميت مىدانست . از نظر او بيدارى و اعتماد به نفس شرط ضرورى ورود در اين ميدان بود . اما از اينكه مسلمانان و سران كشورهاى اسلامى در خواب سنگين فرو رفته و در ضعف و زبونى به سر مىبرند و از خود بيگانه گشتهاند ، رنج مىبرد .
او از جمله تربيتيافتگان حوزههاى علميه است ؛ شخصيتى كه پاىبندى به اصول مكتب را با روشنفكرى و اصلاحطلبى از يك طرف ، و با جهاد و مبارزه از طرف ديگر ، جمع نمود . جهان اسلام به وجود چنين گوهرهاى گرانبهايى در هر عصر و زمانى نياز دارد . با آنكه وجود چنين شخصيتهايى در حوزههاى علميه و جوامع اسلامى مايه افتخار است ، اما آنچه اهميت دارد ، ايجاد زمينه براى رشد و ظهور امثال آنان در اعصار بعدى است .
اسلام در هر عصرى نيازمند كاشف الغطاهايى است كه از خود بگذرند و تنها به خدا بينديشند . حوزههاى علميه در جهان پرتلاطم امروز محتاج عالمان و فقيهانى هستند كه بهسان كاشف الغطاء بر سر اسرائيل ، امريكا و انگليس فرياد زنند ؛ هر چند خود در اين راه قربانى شوند . همچون كاشف الغطاء اسوه و هادى مردم به ويژه انديشمندان باشند ؛ هر چند مرجعيت دينى را به ديگران واگذارند .
گرچه حضرت امام خمينى(س) افتخارى براى اسلام و حوزههاى علميه بود كه تا قرنها شعاع وجوديش پرتوافكن خواهد بود و امثال كاشف الغطاء آمال و آرزوهاى خود را در وجود او و حكومتش متجلى يافتند ، اما اين راه همچنان به روى مشتاقان باز و اسلام و به وجود آنان نيازمند است . بر متوليان حوزههاى علميه است كه از اين امر مهم غفلت نورزند و ضمن تجليل از سلف صالح به راههاى تربيت شيخ مفيدها ، شيخ طوسىها ، و خواجه نصيرها ، ملاصدراها ، شيخ انصارىها ، صاحب جواهرها و كاشف الغطاها و بالاخره خمينىهاى قرن پانزده بينديشند .
گروه كتابشناسى و نسخهشناسى مركز احياى آثار اسلامى پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى ، در راستاى بزرگداشت شخصيتهاى علمى خصوصاً مصلحان برجسته جهان تشيع ، شناختنامههايى تدوين و تهيه كرده و از وظايف اين گروه به حساب مىآيد شناختنامههاى شيخ بهائى (م 1030 ق) در سه مجلد و علامه بلاغى (م ق) تاكنون به زيور چاپ آراسته شده است و اينك شناختنامه علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء در دو جلد فارسى و عربى در اختيار خوانندگان قرار دارد .
بىگمان شناساندن بزرگان علم و اخلاق و دين ارج نهادن به مقام دانش و فضيلت است اميد آنكه اينگونه تلاشها به شناختى ژرف از اين دانشوران فرزانه بينجامد .
چند تذكر همراه با تشكر و سپاس
1 . درباره علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء مقالات ، رسالهها و گفتارهاى پراكنده بسيارى در طول شصت سال بعد از وفات ايشان و حتى در حيات ايشان به رشته تحرير درآمده كه هريك با نگرشى خاص توانستهاند گوشهاى از شخصيت علمى ـ فرهنگى و اجتماعى او را به نمايش بگذارد .
شناختنامه علامه كاشف الغطاء با گردآورى و تأليف مجموعه رسالهها و مقالات و گفتارها و مقدمهها منتشر شده در صدد شناساندن و معرفى مقام علمى اين دانشمند مصلح و مجاهد است .
2 . اين شناختنامه شامل پنج بخش بدين نحو است:
الف) ترجمه آثار كاشف الغطاء ؛
ب) شرح حال و شرح آثار كاشف الغطاء ؛
ج) درباره كاشف الغطاء ؛
د) گفتگو و مصاحبهها ؛
ه) مقالات .
3 . اگرچه برخى مطالب اين شناختنامه تكرارى است ، ولكن بيشتر به انگيزه نشان دادن اهتمام مجامع علمى ـ حوزوى و دانشگاهى به شخصيت علامه كاشف الغطاء قدسسرهصورت گرفته است .
4 . اين شناختنامه فارسى در پنج بخش و شامل چهل مقاله و رساله و مقدمه و گفتار پراكنده است كه قريب به نيمى از اين عناوين از ويژهنامه جمهورى اسلامى كه به نام آواى بيدارى به مناسبت چهلمين سال رحلت كاشف الغطاء در ارديبهشت سال 1372 ش به چاپ رسيده است كه همينجا از گردآورندگان و تهيهكنندگان و مترجمان آن ويژهنامه ـ حجج اسلام والمسلمين آقايان: سيد جواد ورعى ، محمد سروش محلاتى ، محمدرضا انصارى ، جواد محدثى ، سيد ضياء مرتضوى ، حسين سيدى و مهدى عزيزان ـ تشكر مىشود .
5 . سعى بر آن بوده كه تاحد امكان ، تصرفى در متن آثار صورت نگيرد و همه اين متون ، صرفاً ويرايش صورى و يكسان سازى رسمالخطى شود .
6 . در ابتداى هر مقاله ، منبع و مأخذ مقاله در پاورقى مشخص شده است كه متن استفاده شده از كدام چاپ و تاريخ و... است .
7 . در پايان از زحمات حجج اسلام حبيب عفيفى و عقيل فرزانه كه از كارشناسان گروه كتابشناسى و نسخهشناسى واحد احياى آثار اسلامى كه در تهيه اين شناختنامه به حقير كمك كردهاند ، كما اينكه از آقاى ابوالقاسم آرزومندى كه ويرايش صورتى مقالات را به عهده داشتهاند كمال تشكر مىشود .
گروه كتابشناسى و نسخهشناسى
مركز احياى آثار اسلامى
علىاكبر زمانىنژاد
آواى بيدارى: ويژهنامه روزنامه جمهورى اسلامى به مناسبت چهلمين سال رحلت آيتاللّه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء ، ارديبهشت 1372 ، ص4 ، به عنوان سخن نخست آن ويژهنامه به چاپ رسيده است .
. از پاراگراف كاشف اغطاء و حوزههاى علميه تا اينجا به عنوان سخن نخست در ويژهنامه جمهورى اسلامى به چاپ رسيده است .