حجتالاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی در نشست خبری اعلام فراخوان همایش ملی «تصوف، شاخصهها و نقدها» که در مرکز همایش های غدیر برگزار شده بود اظهار داشت: همانطور که از عنوان همایش مشخص است، موضوع بحث ما، درباره تصوف یا به قول برخی عرفان است. اما خواهیم گفت واژه تصوف، دقیقتر از عرفان است، زیرا عرفان واژهی عامی است که بیش از حوزه و قلمرو بحث ما را پوشش میدهد و سخن ما این نیست. از این رو، سخن ما در باب نهضتی است که در قرن دوم هجری در جهان اسلام پدید آمد و در بخشهای مختلف جهان اسلام گسترش پیدا کرد و گروهها و فرقههای گوناگونی را ایجاد کرد و تا امروز نیز شاخهها و ابعاد جریان تصوف در کشورهای مختلف و فرهنگها و مذاهب مختلف ظهور و حضور دارد.
وی افزود: بحث ما در این همایش، متمرکز بر یک نقطه خاص از نهضت کلی تصوف است. محققان بزرگ درباره منشأ پیدایش تصوف اختلاف است. اما آن چیزی که مسلم است ریشههای تصوف در آغاز از شرق و بیرون جهان اسلام آمد. فرهنگ قرآنی و اسلامی در شکلگیری تصوف اسلامی بسیار موثر واقع شد و چهره تصوف را تغییر داد. اما به دلیل ریشه غیراسلامی این فرهنگ، برخی آداب و رسوم نادرست و باورهای خرافی خارج از حوزه دین و عقل در این افکار صوفیانه راه یافت. در آغاز، موج وسیعی از علمای اسلام علیه تصوف به عنوان یک جریان انحرافی ایستادند؛ اما به تدریج گروهی از جریان تصوف توسط حاکمان اهل سنت جذب شدند و چهره انحرافی و نابسامان فرهنگ تصوف در حوزه اهل سنت عمدتاً تعدیل و تا حدود زیادی اصلاح شد.
دکتر سبحانی در خصوص تصوف سنی گفت: منظور از تصوف سنی، تصوفی است که در حوزههای علمیه اهل سنت رشد یافته است. این تصوف از بسیاری از انحرافات تصوف فرقهای که محل بحث ما است، خالی میباشد. بسیاری از فرقههای تصوف در جهان اهل سنت در طول تاریخ به سمت شریعت و اعتقادات اسلامی آمدند تا جایی که بخش بزرگی از علمای اهل سنت حتی علمای الازهر از اینکه آنها را صوفی یا متصوف خطاب کنند، نه تنها ناراحت نمیشوند بلکه با افتخار آن را ذکر میکنند. سال گذشته شیخ احمد طیب، شیخ الازهر مصر با صراحت به صوفی بودن خود تاکید کرد. بنابراین تصوف در محیط اهل سنت آنچنان با تفکرات دینی یکسان شده که در الازهر، کاملاً رنگ اسلامی دینمدارانه و معقول پیدا میکند.
حجتالاسلام والمسلمین سبحانی در بخش دیگری از سخنان خود خاطرنشان ساخت: متأسفانه جریانهایی در تصوف و در تشیع شکل گرفت و به تدریج تبدیل به فرقههای صوفیانه شد. این فرقهها البته در درون خود بخشی از معنویت اسلامی را دارا هستند و به گونهای با معارف دینی پیوند خوردهاند. اما با مراجعه به تاریخچه و هویت و آثار این فرقهها، انواع نادرستیها و اندیشههای نابخردانه و غیرمعقول و گاه انحرافی مشاهده میشود. این فرقههای دور افتاده، به تدریج در محیطهای اسلامی فعال شدند؛ به طوری که بخشی از جامعه امروز ما چندان تفاوتی میان این انحرافات و آداب اسلامی قائل نیستند. نقطه تأکید همایش ما دقیقا همین جاست و قصد ما روشنگری و تبیین ابعاد درست و نادرست و و مسائل اثرگذار این فرقهها در نسل جوان و عامه مردم است.
وی افزود: این اندیشه های صوفیانه، گاه در ادبیات عمومی ما مانند شعر فارسی و داستانها و حکایتها به گونهای نفوذ کرده که برای مردمی که با ادبیات شیرین فارسی مأنوس هستند و از مضامین عالی آن استفاده میکنند، مغفول میماند. این انحرافات از طریق همین ادبیات منتقل میشود و آثار نادرست خود را بر جای میگذارد. نکته دوم این است که در آثار دینی ما (مثلاً در تفسیر و شرح احادیث و خطابههای دینی)، کسانی که کمتر آشنا هستند، گاه با غفلت از این مضامین نادرست، این مطالب و انحرافات را منتشر میکنند و حتی این مطالب صوفیانه، گاهی به حاشیه ادبیات دینی ما نیز رسوخ کرده است.
وی یادآور شد: بسیار دیده میشود که مداحان ما از اشعاری استفاده میکنند که عرف شیعی (اعم از مراجع عظام و سطوح مختلف مردم) از آنها غلو و بزرگگویی درباره اهل بیت علیهمالسلام را برداشت میکند و از آن شگفتزده میشود. وقتی ریشهیابی میکنیم، مشاهده میشود که این اشعار از درون فرقههای صوفیانه اخذ شده است. حتی در حوزه موسیقی سنتی که مورد توجه اقشاری از جامعه است، مضامین نادرست صوفیانه تبلیغ و ترویج میشود که بخشی از جامعه ناخواسته و نا آگاهانه درگیر با این تفکرات ناصحیح میشوند.
اخیراً مشاهده میشود که حتی برخی از کتب درسی که رسالت آنها نشر ادبیات فارسی و فرهنگ دینی است، با غفلت از این نکات، مطالب ناصحیح صوفیانه را نشر میدهند و ذهن جوانان را درگیر میکنند. دفتر تبلیغات اسلامی به عنوان یک نهاد حوزوی که توسط مقام معظم رهبری به عنوان نماد روشنفکری حوزه تلقی شده وظیفه خودش میداند در مقابله با اینگونه حرکتهای فرهنگی نقش روشنگرانه داشته باشد و نخبگان و محققان را دعوت کند تا این مباحث را برای عموم جامعه تببین نمایند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسامی چند نکته نیز در باب سیاستهای این همایش را بدین قرار برشمرد:
توجه اصلی ما به تصوف فرقهای است که در درون فرقههای حاشیهای رفته و آداب و اندیشههای انحرافی را ترویج میکنند. ما با عرفان به معنای عام خودش که یک معنویت اسلامی و خالی از این نوع اندیشهها و آداب صوفیانه است کاری نداریم. بحث عرفان، بحثی بین علماست که باید در جای دیگر مطرح شود. کار ما تاکید بر حوزه تصوف فرقهای است.
نکته بعدی این که کار ما در این همایش، روشنگریهای معرفتی و علمی است. با اشخاص، کاری نداریم؛ حتی تلاش میکنیم که ورودی در مباحثی جز تفکرات و آداب نداشته باشیم. اگر هم فرقههایی را مورد نقد قرار بدهیم، نقدی عالمانه و از روی تامل و منطق است و این نوع مقالات در همایش مورد قبول قرار خواهد گرفت. البته اگر مدافعانی باشند که معتقد باشند میتوان از این آداب برداشت درستی بیان نمود، میتوانند مقالات خود را ارئه کنند.
نکته سوم؛ نگاه اصلاحگرایانه و اعتدالمحور در این همایش است. به دلیل آشنایی با جریانهای فکری در جهان عرب میگویم که در 15 سال گذشته، فرقههای صوفیه اهل سنت با برگزاری همایشهای مختلف، درصدد اصلاح و روزآمدی خود هستند. گروهی از بزرگان علمای اهل سنت که گرایشهای صوفیانه دارند را در اسفند ماه دعوت کرده و در بیروت همایشی برگزار خواهیم کرد. آنها در اینکه تصوف را با شرایط امروز و اندیشههای خردمند و اسلامی همراه کنند، پیشگام هستند.
رئیس قطب تعمیق ایمان دینی دفتر تبلیغات اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود یادآور شد: متأسفانه برخی از فرقههای تصوف در ایران نه تنها درصدد حل مشکلات نیستند، بلکه از هر نقدی میگریزند و منتقدان را مورد اتهام قرار میدهند. در سال، 4 یا 5 همایش در بزرگداشت بزرگان ادب کشور برگزار میشود و افرادی آرای صوفیانه را مطرح میکنند. اما متأسفانه مقالات انتقادی در این زمینه پذیرفته نمیشود. پیشنهاد ما این است و خود پیشگام شدهایم تا برای اصلاح و تکامل فرهنگ معنوی اسلامی دعوت کنیم و امیدواریم این همایش مورد استقبال اهالی فرقههای تصوف قرار گیرد و نقد درونی را آغاز کنند.
وی در بخش پایانی سخنان خود گفت: از اساتید دانشگاه و حوزه و همه محققان و نویسندگانی که در این زمینه آشنایی دارند دعوت شده تا در این همایش همکاری داشته باشند. خوشبختانه پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (isc) که مرکزی رسمی برای همایشهای ملی کشور و دارای درجه و اعتبار در وزارت علوم میباشد، این همایش را به عنوان همایشی علمی پژوهشی پذیرفته است. مقالاتی که در این همایش تأیید شود، دارای امتیازهای رسمی در کشور خواهد بود. امیدواریم که اعضای هیئت علمی و اساتید بزرگوار حوزه در این زمینه ورود نمایند. خوشبختانه در همین آغاز اعلام همایش تا کنون دهها مقاله واصل شده که اساتید مشغول ارزیابی هستند و گزارش تحولات در سایت رسمی همایش اعلام خواهد شد.
در کنار همایش، نمایشگاهی از تحقیقات میدانی و جریانشناسی فرقههای تصوف در ایران را خواهیم داشت و اطلاعات آن به صورت نرمافزار ارائه خواهد شد. امیدواریم تا آن زمان یک یا دو پیش همایش نیز برگزار کنیم و از محققان دعوت کنیم تا مقالات خود را ارائه کنند. هدف ما زمینهسازی است تا در همایشهای بعدی به صورت کاربردی به پیش برویم. برای نمونه میتوان به نقد نظام آموزشی و کتب درسی از دریچه معیارهای به دست آمده از این همایش اشاره کرد.
شایان ذکر است مهلت ارسال چکیده آثار برای این همایش، اول بهمن ماه ۱۳۹۶ و مهلت ارسال مقاله نیز ۵ اسفند ماه ۱۳۹۶ تعیین گردیده و شیوه نامه نگارش مقالات و ریز موضوعات در سایت رسمی همایش به نشانی www.tasavvof.com درج شده است. علاقهمندان برای ارتباط با دبیرخانه میتوانند با شماره های ۰۹۱۹۴۵۱۵۰۷۸ و ۳۷۷۳۵۳۶9 داخلی (۱۳۷۵) با پیش شماره 025 تماس حاصل کرده و یا آثار خود را به پست الکترونیکی tasavvof95@gmail.com ارسال نمایند.