نويسنده: احمد لقماني
منبع: كوثر 25 / پايگاه حوزه (www.hawzah.net)



«لبخند سخن »

زكوي يار مي آيد نسيم باد نوروزي از اين باد ار مدد خواهي چراغ دل برافروزي سخن در پرده مي گويم زخود چون غنچه بيرون آي كه بيش از پنج روزي نيست حكم مير نوروزي (1)

(عيد نوروز) پرتوي دلربا و چهره اي زيبا از آفرينش است كه پيش از حضور خود انبوه انسانها را به تلاش و كوشش فرا مي خواند.عيدي است كه همراه خود شادي دلها و شادمانيها را آورده، غنچه لبخند بر لبان افراد نشانده و افزون بر ظاهر آراسته، باطن پيراسته اي براي بسياري از انسانهاي سبز سيرت به ارمغان مي آورد. آنان كه سراي دل و ديده را با آينه هاي معرفت و طاعت،آذين بسته اند و در ايام خجسته نوروز، صحيفه وجود خود را ازهرگونه غبار گناه و نافرماني پاك و پيراسته نگاه مي دارند. (2)

دير زماني است كه چنين ايام و چنان آثار بانگاههاي گوناگوني ديده مي شده است; برخي با تحقير، پاره اي با ترديد و عده اي با تجليل بدان نگريسته، سخنان متفاوت و آموزه هاي متضادي بيان كرده اندكه گاه با افراط و تفريط همراه بوده و انبوه شيفتگان دانش ودانايي را در حيرت و ناداني فرو برده اند.

عيد نوروز; ديدگاهها و ارزشها

نخستين ديدگاهي را كه به تحليل و توضيح آن مي پردازيم، نظرات پاره اي از دين باوران است، كساني كه خود را در مسير احكام آسماني اسلام دانسته، شادي و اندوه خويش را در پيروي ازدستورات شرع مقدس جستجو مي كنند. اينان بر اين اعتقادند كه عيدنوروز، عيد خرافه پرستان و نوروز بت پرستان است. عيدي است كه از مجوس به ما رسيده است و براي كم رنگ كردن و يا بي رنگ كردن اعياد مذهبي و اصيل ما يعني عيد غدير، قربان، فطر و جمعه ساخته شده است. از اين رو آتش پرستان و زرتشتيان در ايران باستان بدان اهميت افزوني داده اند و هماره در عظمت و جلوه گري آن كوشيده اند تا نوعي رويارويي و يا تضعيف ارزشهاي آسماني اسلام باشد. به دليل آن كه چهارشنبه سوري و از آتش پريدن ازرسوم آنان است و نحس دانستن سيزده و مراسم سيزده بدر، شيوه اي به دور از عقل و آئين است و سفره هفت سين و آدابي اينچنيني اعمالي ناشايست و بي ارزش در ارزشهاي اصيل اسلام است و يا آن كه استدلال به روايتي مي كنند كه امام كاظم(ع) از جلوس در عيدنوروز و حضور در مراسم اين روز امتناع فرمودند. (3)

ديدگاه دوم آن است كه عيد نوروز را عيدي ارزشمند از نياكان ما، در ايران زمين دانسته كه عظمتي روز افزون دارد در اين عيد طبيعت رو به سبزي، اميد و رويش نموده و دلهاي انسانها را با چنين حركتي هماره زنده، پرنشاط و پر فروغ مي نمايد. ديد و باز ديد عيد،غبار كدورتها را از دل ها مي زدايد و در آغوش گرفتن يكديگر،نشان از صميميت و يكرنگي دارد. ضيافتها، عيدها، لباسهاي نو،مسافرتها و... نوعي جوش و خروش و شور و بالندگي در خانواده هامي آفريند و افزون بر ارزشهاي ديني، ارزشهاي ملي و عيد باستاني نيز زنده و پا برجا خواهد بود.

پيروان سومين ديدگاه بر اين باروند كه ما اصول و مباني خدشه ناپذيري در فرهنگ خود داريم كه برتري و ارزش آنها در قالب الفاظ، سنت ها و يا آداب و رسوم ملي ميهني نمي گنجد. ازآموزه هاي وحي گرفته شده و با توجه به ويژگيهاي انسان شناختي وروان شناسي و جامعه شناسي، گستره اي از معرفت و بينش نصيب انسان مي سازد. پاره اي از اين آموزه ها عبارتند از:

1- انسان، ويژگيها، نيازها و ارزشهاي او، تجلي بخش اين حقيقت روح افزاست كه آغاز نا فرجام هستي و آفرينش تمامي موجودات به خاطر رشد، تعالي و تكامل آدمي است، ابر و باد و مه و خورشيد وفلك با تدبير خداوندي در كارند تا انسان به عنوان برترين آفريده الهي در مسير شايسته و بايسته خود قرار گيرد و به «مقام آدميت » و «خليفه اللهي » دست يابد.

2- آداب و رسوم، سنتهاي ملي، شيوه هاي قبيله اي و عادات فاميلي جايگاهي خاص خود را دارند. آنگاه كه با ارزشهاي آسماني و اصول اصيل ديني برخوردي نداشته باشند، محترم و ارزشمند بوده وهرگاه در راستاي تقويت، ترميم و بالندگي دستورات و سخنان معصومان(عليهم السلام) باشد، رنگ جاودانگي و بوي تقدس گرفته وحتي قابل دفاع و هم سنگ اصول ارزشمند مذهبي خواهد بود. همانندبرخي از آداب و سنتي كه پيش از ظهور اسلام در جوامع پيشين وجودداشته و رسول اكرم(ص) آنان را محترم شمرد و به عنوان حكمي ازاحكام امضايي اسلام وارد دايره بايدها و نبايدهاي ديني نمود. (4)

3- زمان و مكان در ذات و نهاد خود بدون حادثه و حماسه اي زيبا يا زشت هيچ ارزشي ندارد، بلكه قداست و يا نحوست ايام ويا تابناكي و تاريكي مكان ها به خاطر حضور ارزشي از ارزشها ويا فقدان صفتي آسماني رقم خورده است. بدين خاطر پاره اي ازايام خجسته و مبارك قلمداد شده به خاطر بعثت، ميلاد، انتخاب براي امامت و يا... و برخي روزها براي بعضي كارها مردوددانسته شده به مناسبت ظلم و ستم و يا تبعيض و بي عدالتي كه درزماني رخ داده است مثل روز دوشنبه كه روز سقيفه شمرده شده ويا ايامي كه قمر در عقرب بوده و شروع شيريني براي پاره اي ازامور در آن ديده نمي شود. (5)

4- برخي از مناسبتها، هاله اي از عظمت و افقي طلايي از قداست به خود گرفته است كه هيچ حادثه اي و يا رخدادي ياراي مقابله وهمساني با آن را نخواهد داشت. اين ويژگي تنها به خاطر ارزش حماسه واهميت والاي محتواي آن است به گونه اي كه مسير هدايت آدميان با اين ماجرا و در اين روز رقم خورده و يا اثبات حقانيت و ابطال ادعاي دشمنان بدين حادثه وابسته شده است:همانند حادثه هجدهم ذيحجه به نام عيد غدير كه روز ولايت ورهبري راستين امام علي(ع) دانسته شده و برتر از تمامي اعيادمعرفي شده است و يا روز دهم ذيحجه به نام عيد قربان كه جشن ازخود گذشتگي و ايثار و گراميداشت دوري از هواها و هوسها نام گذاري شده است. و پس از ايندو، عيد فطر، روز شادي و موفقيت دراردوگاه رمضان به خاطر گذر از معبرهاي دشوار لذات و شهوات وجمعه روز زيباي ديدار و حضور در اجتماعات مسلمانان و استفاده از بي كران بركات آنان دانسته شده است. (6)

آنجا كه ارزشهاي والاي انساني حفظ شود، گوهر وجود آدمي در باتلاق گناه و گرداب نافرماني آلوده نگردد و در كنار آن، حركتي مثبت، حماسه اي چشمگير، موقعيتي ازرشمند و تكاملي بزرگ در كاروان انسانيت جلوه گر شود، آن روز عيد، يوم الله و روز شادي و شادماني معرفي شده است. همانگونه كه امام علي(ع) به خاطر كار پسنديده يكي ازاصحاب در روز عيد نوروز فرمود:

«هر روز ما را نوروز سازيد.» (7)

و در سخني ديگر در باره نوروزفرمود:

«نيروزنا كل يوم » (8) هر روز براي ما، نوروز است.

پس نوروز عيد است; عيدي فرخنده و روزي خجسته، اما براي چه كساني؟ و چگونه؟

اگر رنگ عبوديت و جلوه بندگي يابد و يا روزپيمان خداوند با بندگان در دوري از شرك و كفر گردد و يا روزي شود كه بنا به سخن آسماني امام صادق(ع) گشايش سختي ها و اندوه شيعيان و اهل بيت(عليهم السلام) (9) در آن رخ مي نمايد; در اين صورت نه تنها عيد ملي و باستاني، بلكه برتر از آن عيد اهل بيت(عليهم السلام) و نوروز شيعيان و پيشوايان نيز خواهد بود و در آسمان وزمين جشن فرا رسيدن آن بر پا خواهد شد.

عيد در آئينه قرآن

عيد در كلام حضرت عيسي(ع) در قرآن با چند ويژگي مطرح شده است. نخست آنكه از آسمان لطف و كرامت الهي، ريزشي مبارك انجام شودو مائده اي خدايي فرود آيد. ديگر آنكه روز شادي و شادماني گرددو نه تنها حاضران بلكه پيشينيان و پسينيان نيز از فيض حضورعيد بهره برند.سومين اثر آن، نشانه و آيتي از عظمت خداوند باشد (و هماره جاودان بماند) و نكته ديگر رزق و روزي دنيوي در پرتو آن فراهم شود و سفره اي پر نعمت مهيا گردد:

«قال عيسي بن مريم اللهم ربنا انزل علينا مائده من السماء، تكون لنا عيدا لاولنا وآخرنا و آيه منك، وارزقنا و انت خير الرازقين.» (10)

چنين پيش آمدمقدسي، چنان تاثيري ژرف در آئين مسيحيت نهاد كه منشا عيدمسيحيان گرديد و روزهاي يكشبنه بدين خاطر، روز عيد و تعطيل نام نهاده شد تا در آينه اين روز تاثير دعاي عيساي مسيح جاودان ماند و پرتو معنويت و آثار آسماني عيد حقيقي بسان صحيفه اي از معرفت، هميشه گشوده بماند.

حضرت موسي(ع) نيز از اين روز استفاده اي شايسته نمود و ظهر عيدرا براي اثبات حق بين خود و فرعون انتخاب كرد تا ميعاد قدرت نمايي حق برابر ديدگان تمامي مردم باشد و بدين وسيله غبارترديد از دل و ديده همگان زدوده شود. از اين رو فرمود:

«موعدكم يوم الزينه و ان يحشرالناس ضحي » (11)

«ميعاد (ما) و شماروز جشن باشد كه مردم پيش از ظهر گرد هم مي آيند.»

بدين سان چنين روزي «عيد» گرديد ودلهاي بسياري از شيفتگان، لبريز ازترنم يكتاپرستي و توحيد شد تا براي هميشه در تاريخ بشريت جاودان ماند و هيچ گاه فراموش نشود.

عيد در آسمان سبز عصمت

عيد در ديدگاه معصومان(عليهم السلام) از ارزشي برتر برخورداراست، از اين رو شب عيد، صبح عيد، ظهر و روز عيد داراي اعمال ويژه اي است كه در آداب عيد بدان اشاره خواهيم كرد.

سخنان بسياري از معصوم در دست داريم كه پاره اي از اعمال درغير روز عيد داراي ارزشي برابر با بيست حج معرفي شده و يا يكهزار حج (15) دانسته شده است. اين در حالي است كه شبها و روزهاي قدر از چنان عظمتي بر خوردارگشته و نگاه همگان بدين روايات همراه با تعجب بسيار بوده است.

رسول اكرم(ص) مي فرمايد:

خداوند از هرچه كه آفريد، تعدادي را براي خود برگزيد، از ميان شبها، شب هاي جمعه، شب نيمه شعبان، شب قدر و شبهاي عيد فطر وقربان را برگزيد و از ميان روزها، روزهاي جمعه و عيد راانتخاب نمود. (15)

برخي روايات عظمتي روز افزون به عيد نوروزبخشيده اند. زيرا عيد غديرخم را برابر با اول فروردين سال دهم هجري شمسي قلمداد نموده و عيد نوروز را بدين مناسبت داراي رنگي الهي و عطري ولايي دانسته اند كه از آن روز تاكنون بين شيعيان و ايرانيان شهرتي بيشتر و استمراري افزون تر يافته است. (16)

يكي از ياران امام صادق(ع) مي گويد: روز عيد نوروز خدمت امام صادق(ع) شرفياب شدم. حضرت فرمود: امروز را مي شناسي؟ عرض كردم:روزي است كه عجمها آن را بزرگ مي شمارند و در آن روز به يكديگرهديه مي دهند.

حضرت فرمود: «... امروز روزي است كه خداوند از بندگان خودپيمان گرفت تا او را عبادت كنند و به او شرك نورزند و به پيامبران حجج الهي و ائمه معصومين(عليهم السلام) ايمان آورندو... در اين روز قائم ما(عج) ظاهر مي شود و نوروزي نمي رسد مگراينكه ما اهل بيت ظهور اسلام و گشايش آن را توقع داريم، چون نوروز از روزهاي ما و شيعيان ماست.» (17)

در برخي روايات معصومان(عليهم السلام) به خاطر سنت زشت و ناپسند و يا عمل لغوو بيهوده اي كه شاهد بوده اند. چون سخن از عيد نوروز به ميان آمده از حضور در آن مجلس روي گردان شده و يا افراد را به اعياد مذهبي و آسماني متوجه مي كرده اند. با توجه به چهار اصل ياد شده، به خوبي اهداف پيشوايان(عليهم السلام) آشكار مي شود،زيرا آنان ارزشهاي والاي انساني را كم رنگ و بي رنگ ديده و يانسبت به وظيفه اصلي هريك از انسانها در آفرينش كه «عبوديت »و «معرفت ناب » است غفلت و فراموشي مشاهده كرده اند، از اين روبا سخني چشمگير و يا حركتي تكان دهنده دل و ديده افراد را به اصول راستين خلقت جلب مي كرده اند.

روزي كه رسول اكرم(ص) به مدينه رفتند مردم مدينه دو روز راعيد گرفته، به جشن و تفريح مي پرداختند. پيامبر(ص) فرمودند:«اين دو روز چه خصوصيتي دارد؟» گفتند: «در دوران جاهليت اين دو روز را اينگونه سپري مي كرديم.»

حضرت فرمودند:«خداي سبحان بهتر از اين دو روز جشن و بازي روزهاي نوروز ومهرگان را براي شما آورده و آن عيد فطر و قربان است.» (18)

روزي منصور دوانيقي از امام موسي بن جعفر(ع) در خواست كرد تا درعيد نوروز به جاي او ديداركنندگان را پاسخ گويد و هديه هاي نوروزي را كه براي منصور مي آوردند تحويل بگيرد. حضرت نمي پذيرفت.

منصور گفت: تنها به دليل اداره نظاميان و دلداري سربازان به اين كار اقدام مي كنيم. اكنون از شما خواهش مي كنم و شما را به خداي بزرگ سوگند مي دهم كه اين پيشنهاد را بپذيري و حضرت پذيرفت. (19)

زيباترين روز، شادان ترين عيد

نوبهار است در آن كوش كه خوش دل باشي كه بسي گل بدمد باز و تو در گل باشي گرچه راهي است پر از بيم زما تا بر دوست رفتن آسان بود ار واقف منزل باشي

برخي نوروزشان چون عيد كودكان است زيرا تنها جامه رنگارنگ رانشان عيد مي دانند و بعضي عيدشان، عيد شكمبارگان است. چون ازعيد شربت و شيريني را مي شناسند. پاره اي چون بوالهوسان، در عيدبي بند و باري و عياشي را دليل خوشبختي مي شمرند و تعدادي قهقهه مستانه و استهزاء ديگران را شادماني واقعي مي دانند و چون غافلان سرگرم ديد و باز ديد عيدند. اما در كنار اينان، برخي به دنبال آن اند كه هر روزشان را نوروز سازند و نوروزشان راپيروز.

امير سخن، امام علي(ع) فرمود: « روز عيد روزي است كه:

1- عبادات انسان مورد پذيرش پروردگار قرار گيرد.

2- مغفرت و بخشش خداوندي نصيب آدمي شود.

3- انسان از گناه و آلودگي به دور باشد.

«قال في بعض الاعياد: انما هو عيد لمن قبل الله صيامه و شكرقيامه و كل يوم لا تعصي الله فيه فهو يوم عيد، انما هذا عيد من غفر له » در گفتار گرانسنگ ديگري امام فرمودند:

امروز براي ما عيد است و فردا نيز عيد ماست و هر روزي كه درآن خدا را نافرماني نكرده باشيم براي ما عيد است. (22)

آداب عيد نوروز

1- غسل، پوشيدن لباس تميز و زدن عطر:

امام صادق(ع) مي فرمايد: «هنگامي كه نوروز آمد، غسل كن ونظيف ترين لباسهاي خود را بپوش و با خوشبوترين عطرها خود رامعطر ساز. (23)

2- روزه داري برپايي نماز و ياد خدا با تكبير و تهليل:

امام ششم(ع) فرموده اند: «چه خوب است كه در اين روز، روزه دارباشي!» (24)

دستور چهار ركعت نماز، سجده شكر و دعاي مخصوص اين روزدر روايتي ارجمند از معصوم(ع) نقل شده است.

استغفار و توبه، ياد خدا با تكبير و تهليل (لااله الاالله) ازديگر آداب روز عيد است كه معصوم(ع) بدان سفارش فرموده است.همانگونه كه رسول خدا (ص) فرمودند:

«زينوا اعيادكم بالتكبير» عيدهاي خود را با آهنگ زيباي تكبير بياراييد. (25)

3- آراستگي ظاهري; پيراستگي باطني

امام زين العابدين(ع)فرمودند:

همه شما بايد در روز عيد زينت نموده و غسل كنيد و آرايش نماييد و از دعاهاي وارد شده در آن به قدر توان و فرصت بخوانيد... و مبادا كاري كنيد كه چهره ظاهر شما زيبا و عمل ورفتار شما پست و زشت باشد. (26)

پيشواي هفتم، امام باقر(ع) در باره آيه «خذوا زينتكم عند كل مسجد» چنين مي فرمايد:

يعني لباسهايي را كه بدانها خود را زينت مي كنيد در روزهاي جمعه وعيد براي نماز بپوشيد. (27)

4- دادن هديه و بر پايي جشن و شادماني

يكي از ياران امام صادق(ع) از حضرت در باره مرد ثروتمندي پرسش نمود كه در روزمهرگان يا عيد نوروز مردم به او هديه مي دهند اما او در عوض احساني نمي كند.

امام فرمود: «آيا آنها اهل نماز هستند؟» گفتم: آري

حضرت فرمود: «هديه آنها را بايد بپذيرد و او نيز در مقابل براي آنها هديه اي بفرستد.» (28)

برخي سخنان اهل بيت(عليهم السلام)سرپرستان خانه ها را به سخاوت و گشايش در زندگي در ايام عيدفرا خوانده تا خاطره اي شيرين و به ياد ماندني براي اهل خانه به جاي ماند و حالت جشن و شادي پيدا كند. روزي شهاب به امام صادق(ع) عرض مي كند:

«حق زن بر شوهرش چيست؟»

حضرت مي فرمايد: «... هر ميوه اي كه مردم از آن مي خورند بايد به اهل بيتش بخوراند و خوراكي را كه مخصوص ايام عيد است و در غير ايام به آنها نمي رساند، در ايام عيد براي آنان تهيه كند.» (29)

و در سخن ديگر امام رضا(ع) فلسفه اين عمل را اين گونه مي فرمايد:

«سزاوار است كه مرد بر عيالش توسعه و گشايش دهد تا آرزوي مرگ او را نكنند. (30)

5- ديد و باز ديد:

حضور در شاديها و مشكلات مسلمانان ازديگر آداب عيد نوروز، ديدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهي از شاديها و اندوههاي ديگران است.همانگونه كه معصوم(ع) فرمود:

«هو يوم الفيروز و كان يوم عليه لهم يجتمع اليه الناس ...» (31) اين روز، نوروز است كه مردم در آن اجتماع دارند و همديگر راملاقات مي كنند تا...

حضرت رسول(ص) با اشاره به مراسم عيدفرموده اند:

دختران و زنان پرده نشين خود را بگوييد تا روزهاي عيد در جمع مسلمين و خطبه و دعاي عيد حاضر شوند. (32)

در نهج البلاغه اشاره به خروج مردم از خانه ها و اجتماع آنان در مصلاي شهر جهت عبادت وديدار همديگر دارد. (33)

افزون بر روح پرستش، روحيه بخشش نيز درايام نوروز و ديگر اعياد ارزشمند و حتي ضروري است. همان گونه كه بلال با دستور رسول الله(ص) در عيد فطر صدقه هاي زنان،دستبندهاي بزرگ و كوچك و گوشواره هاي آنان را جمع آوري مي نمودتا به مصرف مسكينان و فقرا برسانند.

آري، فرخنده باد نوروز بر آگاهان و بيداران كه در گستره شادي خود، ديگران را سهيم مي كنند و «ياران در انتظار» را با ريزش سخاوت خود لبخند شادماني مي بخشند كه اين روزها نيز مي گذرد وشاديها و شيونها پايان مي پذيرد و سر انجام كتيبه اعمال ماآينه انسانيت و صحيفه سرنوشت ما خواهد بود.

پي نوشتها:

1- ديوان حافظ، غزل 445(با گزينش).

2- ذيل آيه 144 سوره مائده، تفسير نمونه، ج 5، ص 131، كشف الاسرار، ح 3، ص 273.

3- بحار الانوار، مرحوم مجلسي، ج 59، ص 100.

4- فروغ ابديت، استاد جعفر سبحاني( ماجراي تولد حضرت عبد الله پدر پيامبر (ص).

5- بحار الانوار، ج 6، ص 73 و 79، ج 14، ص 370، شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 1، ص 26، تفسير المعين، ص 127.

6- بحار الانوار، ج 28، 35،36، 37 و 41.

7- وسايل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 12،ص 214.

8- من لا يحضر الفقيه، ج 3، ص 300.

9- بحار الانوار، ج 59، ص 92.

10- سوره مائده، 114.

11- سوره طه، 59.

12- وسايل الشيعه، ج 14، باب 49، ص 459، روايت 19597.

13- همان، روايت 19597.

14-همان.

15- بحار الانوار، ج 91، ص 126.

16- بحار الانوار،ج 59، ص 131، 123 و 119:گاهنامه تطبيقي سه هزار ساله، احمد پيرشك، ص 60،(به نقل از مجله كوثر، شماره 13، ص 8).

17- چهل حديث، عيد، محمود لطيفي، ص 40.

18-همان، ص 44، 45، تفسير الكبير فخر، ج 25، ص 101، تفسير التحرير، ج 2، ص 177.

19- همان، 46، 47، 76.

20- برگرفته از نوشتار استاد محمد حسين بهجتي( شفق) در مجله پيام انقلاب، شماره 27، 23 اسفند 1359، ص 68.

21- شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 20، باب 437، ص 73، ميزان الحكمة، ج 7، ص 132 و 131، بحار الانوار، ج 40، ص 326، عيد، ص 28، وسائل الشيعة، ج 15، باب 41، ص 308، ج 10، باب 14، ص 442، عيد، ص 24.

22- عيد، ص 52، تفسير الكبير فخر، ج 1،ص 191.

23- همان، تفسير جامع البيان، ج 2، ص 157، تفسير الميزان، ج 20، ص 144، مفاتيح الجنان، اعمال نوروز.

24- همان، ص 59، ميزان الحكمة، ج 7، ص 133، تفسير الميزان، ج 30، ص 300، مفاتيح الجنان، اعمال نوروز.

25- مستدرك الوسائل، ح 6670، بحار الانوار، ج 13، ص 121.

26- وسائل الشيعه، ج 5، ص 115.

27- همان، ج 12، ص 213.

28- وافي، ج 3، ص 116، تفسير الميزان، ج 30، ص 200.

29- وسائل الشيعه، ج 15، ص 249.

30- بحار الانوار، ج 13، ص 148، ج 14، ص 150.

31- عيد، ص 57، ميزان الحكمة، ج 7،ص 131.

32- شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 3، باب 49، ص 225.

33- عيد، ص 65.