كتاب آزادي و دانش به همت پژوهشكده علوم و انديشه سياسي چاپ شد. اين كتاب هشتاد و دومين اثر از آثار پژوهشكده است كه به قلم شريف لك زايي نگارش يافته است،اين اثر در چهار گفتار به بحث نسبت ميان آزادي و دانش پرداخته و بر مباحث حلقوي ميان اين دو تاكيد دارد
موضوع اثر و اهميت آن:
اگرچه بحث اساسى امروز جامعه ما توليد دانش و تأكيد بر مفاهمه و گفت و شنود علمى و راه اندازى كرسى هاى نقد و نظريه پردازى و آزادانديشى است اما آنچه مى تواند ذهن يك انديشمند و پژوهشگر و صاحب نظر را، به ويژه در حوزه دانشهاى علوم انسانى به خود مشغول دارد، آزادى و نسبت آن با دانش است. طبيعى است كه برقرارى هرگونه نسبتى ميان اين دو مىتواند تأثيرات خاصي را برجاي گذارد.
پژوهش حاضر در راستاى تبيين نيازها و مطالبات اساسى متفكران و پژوهشگران و طرح الزامات نظرى توليد دانش، كه در عين حال گوشه چشمى به الزامات و پيامدهاى عملى آن نيز دارد، مى كوشد در راستاى هموار كردن زمينه توليد دانش گامهايى بردارد. بى ترديد بيان نظرى اين مباحث فى نفسه نقشى در تحقق مسأله آزادانديشى و توليد دانش ايفا نخواهد كرد، مگر در صورتى كه متصديان امر به جد در تلاش باشند به الزامات آزادانديشى، توليد دانش و نظريه پردازى تن دهند و زمينه هاى تأمين و تضمين آن الزامات را موجب شوند.
درباره مناسبات ميان آزادى و دانش بحثهاى مختلفى در جريان است. در پارهاى از اين گفته ها، به نفى وجود رابطه ميان آزادى و دانش و در برخى نوشته ها به تقدّم دانش بر آزادى حكم شده است. در پاره اى از موارد نيز تفكيكى ميان آزادى به معناى عام و آزادى سياسى به طور خاص صورت گرفته و تقدّم تاريخى تحقّق آزادى سياسى در توليد دانش و انديشه انكار شده، اما بر اولويت آزادى به معناى عام آن بر توليد دانش و انديشه صحه گذاشته شده است. در اين ميان، پاره اى از ديدگاهها تلاش دارند ميان دانش قديم و جديد تفكيك قائل شوند. اينها بر اين باورند كه تنها دانش جديد، يعنى دانش معطوف به انديشه مدرن غربى، معطوف به آزادى و محصول آزادى است، حال آنكه دانش قديم هيچگونه نسبت و ارتباطى با آزادى ندارد و در فضاى غيرآزاد و بهويژه فقدان آزادى سياسى و آكادميك رشد كرده است.
مراد از دانش در اثر حاضر دانشهاى معنايى (فرهنگى و علوم انسانى) است و مراد از آزادى، آزادى هاى حوزه عمومى و سياسى و آزادى هاى آكادميك است. از اينرو، پرسش اصلى پژوهش، پرسش از نسبت اين دو مفهوم است.
برجستگي هاي اثر نسبت به آثار مشابه:
اثر حاضر با هدف پر كردن خلأ پژوهش بنيادى و نظرى در زمينه مناسبات آزادى و دانش، نيازمندى جامعه به دانش و آزادى، به ويژه دانشهاى معنايى، فرهنگى و آزادى هاى سياسى و تبيين علمىِ حوزه تأثيرگذارِ هر يك، وجود دغدغه در محافل فكرى، علمى و مجامع و مراكز آموزشى و پژوهشى در حوزه و دانشگاه و نقد، ارزيابى و تبيين پاره اى ديدگاهها در عرصه انديشه سياسي و فلسفه سياسى نگارش يافته است و گامى در جهت فراهم ساختن زمينه هاى لازم براى تدوين مناسبات ميان آزادى و دانش به منظور تمهيد شيوه هاى نظريه پردازى و آزادانديشى تلقى مى گردد. فقدان هر گونه كتاب مستقلي در موضوع مناسبات آزادي و دانش، اثر حاضر را به عنوان اثري بي بديل و ممتاز تبديل كرده است. ضمن اين كه ايده مناسبات حلقوي ميان آزادي و دانش نيز براي نخستين بار در اثر حاضر مطرح و درباره آن بحث و نظريه پردازي شده است. بازشناسى و بازنگرى وضعيت موجود در موضوع مورد بحث در شمار ديگر برجستگي هاي اين پژوهش به شمار مى رود. افزون بر اين كه مى بايست به تبيين علمى و نظرى موضوع مورد بحث و ارائه رهيافت جديد در حوزه انديشه سياسى نيز اشاره كنم. تبيين مفاهيم اساسى و مؤثر بر حيات عمومى و سياسى جامعه، يعنى آزادى و دانش نيز در شمار ديگر ويژگي هاي اين پژوهش است.
روش تحقيق و شيوه ارائه مطالب:
به طور كلي از دو سنت كلي در باب مناسبات آزادي و دانش مي توان ياد كرد: نخست، سنت قديم و غير ليبرال، كه عموماً قائل به تقدم دانش، دانايي و آگاهي بر آزادي است و دو ديگر، سنت جديد و ليبرال كه عموماً مبتني بر تقدم آزادي بر دانش است. علاوه بر مباحث اين دو سنت جاري در حوزه مذكور و نقد و بررسي اين دو تلقي بزرگ در تاريخ فكر بشري از سنت ديگري نيز ميتوان ياد كرد كه در آن، دانش به دو نوع دانشهاي غير معنايي (غير علوم انساني و غير فرهنگي) و دانش هاي معنايي (علوم انساني و فرهنگي) طبقه بندي شده است.
نگارنده ضمن توجه به دسته بندي مذكور و بررسي آنها، بر آن بود از چارچوب و الگوي نهادگرايي براي به سامان رساندن پژوهش حاضر بهره برد كه اگرچه در اثر حاضر به دليل برداشت هاي نارس و ناقص پاره اي از پژوهشگران به طور مستقيم از اين الگو سخن به ميان نياوزده است اما اين الگو و چارچوب به نوعي در مباحث حاضر حضور دارد. توجه به اين نكته بايسته است كه امروزه از دو سنت نهادگرايي قديم و جديد يا دو دسته مباحث نظري كه در باب نظريه نهادي و نهادگرايي شكل گرفته است ياد و گفت وگو مي شود. با توجه به الگو و چارچوب نظري مورد اشاره، مناسب ترين روش، روش توصيفي است. به ديگر سخن، ضمن توصيف مباحث، نقد و ارزيابي و تبيين و تحليل هم صورت خواهد گرفت.
نتيجه اثر:
با توجه به ديدگاهها و مباحث گسترده قابل طرح در موضوع، پژوهش حاضر نشان مى دهد چه نگرههايى در اين زمينه وجود دارد و اين ديدگاهها چه كاستى ها و نقصهايى دارند. صرفنظر از ديدگاههاى اشاره شده، اينكه اولويت با آزادى يا دانش است و اينكه كدام مفهوم به لحاظ نظري و عملي بر ديگرى مقدّم است، خود مى تواند در جامعه تأثيرات گوناگونى برجاى گذارد. نگارنده در اين پژوهش، با نقد و بررسى دو نگره عمده در اين باب، به ارائه مدعايى پرداخته كه در آن، مقام و موقع هر يك از دانش و آزادى روشن شده است. ضمن اين كه از مدعاي مناسبات حلقوي آزادي و دانش نيز بحث به ميان آمده و تأكيد شده است كه بيآن كه شرايط مطلوب و آزاد براي انديشمندان و صاحب نظران فرهم نشود نمي توان و نمي بايست توقع داشت دانشي معنايي و فرهنگي توليد شود. بر اساس آنچه در اين پژوهش به آن اشاره شده است حضور و وجود عنصر آزادي براي بسط و توليد دانش ضروري است.
در اين پژوهش سعى مى شود مفهومى متناسب با توليد دانش از آزادى صورت گيرد. مراد از دانش، دانشهايى است كه با پديدههاى معنايى سر و كار دارند. اولويت و تقدّم رتبى آزادى در پيدايش دانشى كه با پديدههاى معنايى و فرهنگى در ارتباط است، امرى لازم و حتمى است. با توجه به اينكه دانش دينى و دانشهايى كه در حوزه علوم انسانى و انديشه سياسى هستند، در شمار دانشهاى معنايىاند، براى بالندگى و توليد انديشه و نظريهپردازى مى بايست فضاى علمى و فرهنگى جامعه برخوردار از آزادى آكادميك و آزادى سياسى باشد تا شرايط مساعد و مطلوبى براى توليد معنا فراهم شود. اين دانشها در يك فضاى متكثّر و آزاد، قادر به توليد انديشه، نظريه و راهبرد جامعه خواهند بود.
پژوهش حاضر، با فرض اولويت و تقدّم رتبى آزادى و به ويژه آزادى هاى سياسى بر دانش و نيز با فرض وجود مدعاى رقيب، اين مدعا را طرح كرده و به آزمون نهاده است كه در حوزه دانشهاى معنايى، فرهنگى و علوم انسانى، آزادى بر دانش و معرفت اولويت رتبى دارد. مراد از اولويت رتبى، وجود ارتباط حلقوى و تأثير و تأثّرى و به ديگر سخن، تعاملي و تكاملى است. به اين معنا كه در هر مرحله از تحقق آزادى، دانش معنايى توليد خواهد شد كه اين دانش نيز به بسط آزادى منتهى مىشود. در اينجا در مفهوم آزادى، تأكيد بر مفهوم مثبت و منفى آزادى و نيز نظريه جرالد سى. مك كالوم و از سويى، آزادىهاى حوزه عمومى و آكادميك مورد نظر است، بهويژه آزادى در گونههاى انديشيدن، گفتن، نوشتن و... . تلقى نگارنده اين است كه مفهوم مثبت و منفى آزادى در قالب نظريه مك كالوم، كه معتقد به وحدت مفهومى آزادى از يك سو و برداشتهاى متعدّد از آن از سوى ديگر است نيز قابل ارائه است. افزون بر اين در اثر حاضر مفهوم آزادي به توانايي تأويل برده شده است كه طبيعتاً نگاهي جديد تلقي ميشود.
مباحث اصلي اثر:
اين اثر در يك مقدمه و نتيجه گيري و چهار گفتار سامان يافته است. در مقدمه به طرح مسأله پرداخته شده و در آن از پرسش اصلي و مدعاي پژوهش و نيز روش تحقيق و ساماندهي مباحث سخن به ميان آمده است. در گفتار يكم، با توجه به اهميت مسأله به بحث از مفاهيم كليدي پژوهش كه آزادي و دانش است پرداخته شده و در ضمن مباحث ديدگاه نگارنده از مفهوم آزادي در ذيل عنوان آزادى و توانايى به تفصيل مورد اشاره قرار گرفته است. گفتار دوم اثر حاضر با تمركز بر تقدّم دانش بر آزادى و از ديدگاههايي كه قائل به برتري دانش بر آزادى، دانش، ركن آزادى، و دانش قديم و جديد بحث كرده است و در خاتمه به ارزباي مباحث پرداخته است. گفتار سوم، برخلاف مباحث پيشين، به بحث درباره تقدّم آزادى بر دانش پرداخته و ديدگاههاي قائلان در اين زمينه را در محورهاي آزادى، لازمه دانش، آزادى و دانشهاى بشرى، آزادانديشى در سازمانهاى علمى، آزادى و تمدنسازى و آزادى، استبداد و دانش مورد بحث و ارزيابي انتقادي قرار داده و به تكميل مباحث پرداخته است. نگارنده در گفتار چهارم، به تبيين مدعاي اصلي اثر در رابطه آزادي و دانش با عنوان مناسبات حلقوى آزادى و دانش اشاره و به تفصيل درباره آن بحث كرده است. پايان بخش مباحث تأملي است درباره مباحث مطرح در گفتارهاي چهارگانه اثر حاضر.
انتهاي پيام/ 120